2023 Nobel Ödülleri

Haber fotoğrafı: Servetini insanlığın yararına yapılacak çalışmaların ödüllendirilmesi için bağışlayan Alfred Nobel


Alfred Nobel, hayattayken dinamitin icadıyla tanınan bir bilim adamı ve sanayiciydi. Rivayete göre, kendisinin ölmüş olduğu zannedildi. Ölüm haberi verilirken gazetelerde ondan “ölüm tüccarı” diye bahsedildi. Daha iyi hatırlanmak umuduyla, 1896’da ölürken servetini insanlığın yararına yapılacak çalışmaların ödüllendirilmesi için bağışladı. 1900’de kurulan Nobel Vakfı, 1901’den beri insanlığa hizmette bulunanlara saygın ödüller veriyor.

Nobel Ödülleri; İsveç Kraliyet Bilimler Akademisi, İsveç Akademisi, Karolinska Enstitüsü ve Norveç Nobel Komitesi tarafından fizik, kimya, edebiyat, barış ve fizyoloji / tıp olmak üzere 5 ayrı dalda en başarılı kabul edilen kişiler veya kuruluşlara veriliyor.

Ayrıca, 1969’dan beri Ekonomi Ödülü de var. Bu ödül de İsveç Merkez Bankası’nın kuruluşunun 300. yıldönümü olan 1968’de, Nobel’in anısına ekonomi dalında özel bir ödül verilmesini kararlaştırmasından sonra verilmeye başlandı.

Nobel Ödülleri, Alfred Nobel’in öldüğü 10 Aralık’ta düzenlenen törenle sahiplerine teslim ediliyor. Ödüller oldukça prestijli, ve ayrıca 11 milyon İsveç kronu (yaklaşık 1 milyon dolar) ile birlikte geliyorlar.

Peki bu sene, Nobel Ödülleri hangi sebeplerle kimlere verildi?
Nobel Fizik Ödülü
Nobel Fizik Ödülü’nün 2023 yılı sahipleri Fransız asıllı Pierre Agostini, Macar Ferenc Krausz ve Fransız Anne L’Huillier oldu.

Fizik ödülü sahipleri Pierre Agostini, Ferenc Krausz, Anne L’Huillier

Kısa süre içinde meydana gelen fiziksel süreçleri inceleyebilmek için kısa zaman ölçeklerinde görüntü elde edebilen teknolojilere ihtiyacınız vardır. Bir sinek kuşu saniyede 80 kere kanat çırpar. Bunu ancak ultra hızlı kameralar sayesinde bilebiliyoruz, zira insan gözü saniyede 80 kerelik bir çırpışı takip edemez.

Atomik ölçekteki bazı süreçler için ise saniyede 80 kere hiçbir şeydir, bundan milyonlarca kat daha hızlı görüntüleme gerekir. Nobel Fizik Ödülü’nün bu yılki sahipleri de akıl ermez hızlarda görüntülemeyi mümkün kılan, attosaniye (saniyenin 10^-18 i, yani kentilyonda biri) zaman ölçeğinde lazer atımları üretebilen yöntemler geliştirmeleri nedeniyle ödüle layık görüldüler.

Attosaniye ölçekli X-ışını lazer darbesi. (Fotoğraf: İsviçre ETH Üniversitesi)

Attosaniyeler, elektronların çekirdek etrafında dönerken yer değiştirmesinin gerçekleştiği zaman dilimleridir. Müthiş hızlardan, inanılmaz küçük zaman dilimlerinden bahsediyoruz. Işık bile bir attosaniyede ancak 0.3 nanometre yol kat eder, bu da yaklaşık bir su molekülünün çapıdır. (Hızlı bir göz açıp kapama 100 milisaniye sürer, yani 100.000.000.000.000.000 attosaniye.)

Aslında ödül verilen çalışmalar oldukça eski, hatta Prof. Agostini bir yanlışlık olduğunu bile düşünmüş. Geliştirilen tekniklerle moleküler fizikte, fizikokimyada, yoğun madde fiziğinde ve tıpta önemli çalışmalar şimdiden yapılmış. Gelecekte kan örneklerinde hastalıkların moleküler izlerini tespit edebilen teşhis yöntemlerinin geliştirilebileceği düşünülüyor.

Nobel Kimya Ödülü
Bu senenin kimya ödülleri henüz resmen açıklanmadan önce Aftonbladet ve Dagens Nyhter adlı İsveç gazetelerinde yayınlandılar. Hatta daha önce böyle bir sızıntı yaşanmadığı için, önce bir aldatmaca var sanıldı.

2023 Nobel Kimya Ödülü’nü, kuantum noktalarının keşfi ve senteziyle ilgili çalışmalarından dolayı Tunus asıllı Moungi Gabriel Bawendi, Amerikalı Louis E. Brus ve Rus Alexei I. Ekimov kazandı.


Kimya ödülü sahipleri Bawendi, Louis Brus, Alexei Ekimov

Bu bilim adamları, kuantum dünyasının mantığa aykırı gelen yönlerinin birinden faydalanmayı başarmışlar. Bir malzemenin özellikleri bazen malzemenin kimyasal bileşimine değil, boyuna bağlıdır. Bu durumda söz konusu olan malzeme yarı iletken nano kristaller olarak bilinen kuantum noktaları. Geleneksel kristaller moleküler düzeyde oldukça büyüktürler, kuantum noktaları ise birkaç nanometre genişliğe sıkıştırılmış birkaç bin atomdan oluşurlar. Normal bir kristal ile nokta kristaller arasındaki fark, neredeyse dünya ile bir futbol topu arasındaki fark kadar.

Bir kuantum noktası içindeki elektronlar, ultraviyole ışık darbeleri ile “heyecanlanıp” atomlarından ayrılabiliyorlar. Enerjiyi bir ışık patlaması olarak yayıp, yeniden eski hallerine dönebiliyorlar. Daha küçük kuantum noktaları daha mavi ışık üretiyor, daha büyük kuantum noktaları daha kırmızı ışık üretiyor.

Bu şişelerdeki sıvılar, ultraviyole ışığa maruz kaldıklarında, farklı boyutlardaki kuantum noktalarının infüzyonu nedeniyle farklı renklerde parlıyorlar

Kuantum noktalarının, QLED (Quantum dot - LED) ekran teknolojisiyle bilgisayar ve televizyon ekranlarının aydınlatılmasında, biyokimya ve tıpta ise biyolojik dokuların haritasını çıkarmada kullanıldığı kaydedildi.

2015’te Nobel Kimya Ödülü’nü kazanan Aziz Sancar, ödülü alan ilk Türk bilim insanı olmuştu.

Nobel Edebiyat Ödülü
Bu yılki ödülü Norveçli yazar Jon Olav Fosse kazandı.

İsveç Akademisi tarafından yapılan açıklamaya göre bu yılki ödül “söylenemez olana ses veren yenilikçi oyunları ve düzyazıları” nedeniyle Fosse’ye layık görüldü. Nobel Edebiyat Komitesi, Fosse’nin eserinin “Norveç kökeninin diline ve doğasına” dayandığına vurgu yaptı.

Ülkesinin en çok sahnelenen tiyatro yazarlarından biri olan Fosse, 40’a yakın oyunun yanı sıra romanları, kısa öyküleri, çocuk kitapları, denemeleri ve şiirleriyle tanınıyor. Temaları en çok yaşlanma, ölümlülük, aşk, yas ve sanat...

Norveçli yazar Jon Fosse

2013’ten beri Fosse’nin ödül alabileceği konuşuluyormuş. Kitapları 50 lisana çevrilmiş. Kurgu romanı “A New Name: Septology VI-VII”, İngilizce çevirisiyle önemli bir kitap ödülü almış, iki başka kitabı da başka ödüllere aday gösterilmiş.

Fosse ödülün açıklanmasının ardından, “Şaşkınım ve biraz da korkuyorum. Bunu, her şeyden önce edebiyat olmayı amaçlayan edebiyata verilen bir ödül olarak görüyorum” dedi.
Orhan Pamuk, 2006 tarihinde Nobel Edebiyat Ödülü’nü kazanarak Nobel Ödülü kazanan ilk Türk olarak tarihe geçmişti.

Nobel Barış Ödülü
2023 Nobel Barış Ödülü İranlı kadın hakları savunucusu, aktivist Narges Mohammadi’ye verildi. Mohammadi defalarca hapsedilmişti; şu anda da hapiste, ödül aldığını bilip bilmediği bile kesin değil. İran’da 22 yaşında bir kadının Ahlak polisi tarafından tutuklanması ve nezarethanede ölmesinden sonra, kadınlar öncülüğünde protestolar başlamış, hükümetin baskısı sonucu yüzlerce kişi öldürülmüş, 20 bin İranlı tutuklanmıştı.

Narges Mohammadi

Bu sene Nobel Barış Ödülüne 351 aday varmış. Bu, 376 aday gösterilen 2016’dan beri en yüksek rakam. Mohammadi’nin ödülü alması birçokları tarafından olumlu karşılansa da bugüne kadar ödül alan kişilerden bazılarının tartışmalara yol açtığını biliyoruz. Siyasi doğası gereği bu ödül, diğer ödüllere göre hep daha tartışmalı oldu.

Geçen yılın Nobel Barış Ödülünü Belaruslu insan hakları savunucusu Ales Bialiatski, Rus insan hakları örgütü “Memorial” ve savaş suçlarını belgelemeye çalışan Ukraynalı insan hakları örgütü “Center for Civil Liberties” almıştı. Bialiatski ödül verildiği sırada hapishanedeydi (ve hâlâ hapiste), Memorial ise bir senedir kapatılmış vaziyetteydi. Ukrayna’daki savaş maalesef hâlâ sürüyor.

Pek çok kişi, 2009’da dönemin ABD Başkanı Barack Obama ödülü kazandığında, şaşkınlığa uğramıştı. Buna Obama’nın kendisi de dahil. Obama’nın görev yaptığı dönemde ABD askerleri Afganistan, Irak ve Suriye’de çatışmalara girmişlerdi.

Filistin lideri Yaser Arafat, İsrail Başbakanı Yitshak Rabin ve İsrail Dışişleri Bakanı Şimon Peres 1994’te Oslo Barış Anlaşması’nı imzalamaları nedeniyle ödüle layık görüldüler. O dönemde bu anlaşmanın İsrail-Filistin sorununu çözeceği umuluyordu. Arafat’ın adaylığı bile Nobel Komitesi’nde ayrılığa yol açmıştı. Komitenin üyelerinden protesto etmek için ayrılanlar olmuştu. Ve çok üzgünüm ki, Ortadoğu’ya barışın geldiği falan yoktu; İsrail Başbakanı Yitshak Rabin, Tel Aviv’in göbeğinde aşırı sağcı Yahudi bir öğrenci tarafından vurularak öldürüldü.

Myanmarlı politikacı Aung San Suu Kyi, Myanmar’daki ordu yönetimine karşı verdiği barışçıl mücadele ile 1991’de kazanmıştı ödülü. Fakat 20 yıl sonra, Birleşmiş Milletler tarafından soykırım olarak nitelenen Arakanlı Müslümanlara (Rohingyalar) karşı işlenen insan hakları ihlalleri ve katliamlara sessiz kalması nedeniyle ciddi şekilde eleştirildi.

Barış ödüllü çevreci aktivist Wangari Maathai 

Kenyalı çevreci aktivist Wangari Maathai, 2004’te ödülü kazanan ilk Afrikalı kadın olmuştu. Maathai, ödülü “Sürdürülebilir kalkınmaya, demokrasiye ve barışa katkıları” nedeniyle kazanmıştı. Fakat sonraki yıllarda HIV ve AIDS hakkındaki açıklamaları çokça eleştirildi. Maathai HIV’in siyahları öldürmek için yaratılmış bir biyolojik silah olduğunu öne sürüyordu! Bu iddiayı destekleyen tek bir bilimsel kanıt yok.

1973’te ödülü, dönemin ABD Dışişleri Bakanı Henry Kissinger kazanmıştı. Kissinger ödüle, Vietnam Savaşı’nda ateşkes anlaşmasının imzalanmasındaki rolü nedeniyle Kuzey Vietnamlı lider Le Duc Tho ile birlikte layık görülmüştü. Vietnamlı lider ödülü reddederken Nobel Ödül Komitesi’nden iki kişi de Kissinger’a ödül verilmesini protesto için istifa etti.

Bazen de Nobel Barış Ödülü’nün verilmediği kişiler dikkat çeker. Bu alanda en dikkat çeken isim, muhtemelen pasifist hareketin simgesi olan Hintli Mahatma Gandhi’dir.

Nobel Tıp / Fizyoloji Ödülü
2023 Nobel Tıp Ödülü’nü Katalin Karikó ve Drew Weissman kazandı. Karikó Macar kökenli Amerikalı, Weissman ise Yahudi asıllı Amerikalı.

Tıp ödülü sahipleri Katalin Karikó ve Drew Weissman

Geçen yılın Tıp ödülü, insan evrimine ilişkin çalışmalara imza atan İsveçli bilim insanı Svante Pääbo’ya verilmişti. Pek çok kişi şaşırmıştı, çünkü dünyayı Covid kasıp kavururken, ödülün Covid konusunda çalışan bilim insanlarına verilmesini bekliyorlardı. Bu sene ödül komitesi bir nevi günah çıkardı.

Yapılan açıklamada, “2023 Nobel Tıp Ödülü, Covid-19’a karşı etkili mRNA aşılarının geliştirilmesini sağlayan nükleozit baz modifikasyonlarına ilişkin keşifleri nedeniyle Katalin Karikó ve Drew Weissman’a verildi” denildi. Karikó ve Weissman’ın çalışmaları, Covid aşısının bir seneden az bir sürede yapılabilmesini sağladı. mRNA aşı teknolojisi belki bir gün kanser gibi bir dizi ölümcül hastalığa karşı koruma sağlayacak.

Geçmişteki diğer kazananların arasında penisilinin keşfi nedeniyle 1945 ödülünü paylaşan Alexander Fleming ve 1930 yılında insan kan gruplarını keşfeden Karl Landsteiner yer alıyor.

Nobel Ekonomi Ödülü 
2023 Nobel Ekonomi Ödülü’nü “kadınların iş gücündeki yeri” ile ilgili çalışmalarından dolayı Yahudi asıllı Amerikalı Claudia Goldin kazandı. Düzenlenen basın toplantısında, ödülün profesöre “kadınların iş gücü piyasasına etkilerine ilişkin anlayışı ilerletmesi”nden dolayı verildiği açıklandı.


Ekonomi ödülü sahibi Claudia Goldin

Goldin’in araştırmaları kadın işgücü, kazançlardaki cinsiyet farkı, gelir eşitsizliği, teknolojik değişim, eğitim ve göç gibi çok çeşitli konuları kapsıyor. Araştırmalarında günümüzü geçmişin merceğinden yorumluyor (örneğin savaşların ya da doğum kontrol hapının bulunuşunun kadın iş gücüne etkisi gibi); güncel endişe verici konuların kökenlerini arıyor; evliliğin, çocukların kadınların iş hayatını etkileyişini inceliyor; cinsiyetler arası gelir dağılımındaki adaletsiz uçurumun çözümü için önerilerde bulunuyor.

Goldin kadınların iş gücü piyasasına katılımının 1790’lardan günümüze sürekli yükselme eğilimde olmadığını, bunun yerine önce düştüğünü, sonra yükseldiğini ve U şeklinde bir eğri oluşturduğunu ortaya koyuyor.

Çalışma ekonomisi alanında uzman olan Goldin, 1969 yılından bu yana ekonomi dalında verilen ödülü kazanan üçüncü kadın.

Kaynaklar:
https://www.nobelprize.org
https://bilimgenc.tubitak.gov.tr/makale/2023-nobel-odulu-fizik-odulunu-attosaniye-isik-atimlari-ureten-yontemleri-gelistirenler
https://www.bbc.com/turkce/articles/cz973l8eq4zo
https://www.economist.com/science-and-technology/2023/10/05/the-2023-nobel-prizes-honour-work-that-touched-millions-of-lives
https://www.nytimes.com/article/nobel-prizes-2023.html