Dünyanın en ünlü ödülleri Oscar ve Nobel; sonuçları hep merakla izlenir. Oscar güzel-yakışıklı ünlülerle eğlenceyi garantilerken, Nobel insanı ciddiyete davet eden ağırbaşlılığıyla öne çıkar. 1948’de Edebiyat Ödülü alan şair ve yazar T.S. Eliot demiş ki: “Nobel, kişinin mezarına bilet kesmektir. Onu aldıktan sonra kimse bir şey üretememiştir.” Bu cümleyi Nobel’ini almadan önce kıskançlıkla mı söyledi, aldıktan sonra bir üretememe krizi esnasında mı sarf etti, önemli değil. Nobel etrafında kopan fırtınalardan bahsedeceğimiz için Eliot’ın cümlesini anmadan olmazdı.
T.S. Eliot (en sağda) Nobel Edebiyat Ödülü'nü alırken, 1948
Hatırlarsınız, Orhan Pamuk 2006’da Edebiyat Ödülü’nü kazanıp, Nobel alan ilk Türk olmuştu. Herkes Yaşar Kemal’in yıllardır ödül almasını beklerken, Nobel’in başka ellerde yurda girişi neredeyse hüsran yarattı. 2015’te Aziz Sancar’a Kimya Ödülü verildiğinde artık alışmış durumdaydık. Tabii, Özlem Türeci ve Uğur Şahin’in başarıları neden Nobel’le taçlandırılmadı diye kırgınız. Aslında Nobel tarihi, hak ettiği halde verilmeyen, hak etmediği halde verilen, verildiğine bin pişman olunan ödüllerle dolu. Konunun şık ve saygın kısmını fraklılara bırakalım, ilginç olaylara şöyle bir bakalım.
Alfred Bernhard Nobel
Herkesin bildiği üzere, ödül, ismini 1833’te Stockholm’de doğan Alfred Bernhard Nobel’den alıyor. Alfred Nobel, kimyacı A. Sobrero sayesinde nitrogliserini öğrenmiş ve araştırmalarına Stockholm’de devam etmiş. Malum malzeme çok tehlikeli, araştırmalar sırasında bir patlama olmuş ve kardeşiyle birlikte yedi kişi ölmüş. Hükümet kazadan Alfred’i sorumlu tutarak ruhsatını iptal etmiş. Alfred yasadaki açıktan yararlanarak laboratuvarını bir tekneye taşımış. Bu dönemde Süveyş Kanalı projesi gündemdeymiş. İnşaatçıların yöntemi kayalara açılan deliklere barut yerleştirip patlatmakmış. Nitrogliserin biliniyormuş, ama sıvı olduğu için yerleştirilmesi zor ve tehlikeliymiş. Alfred Nobel, nitrogliserini kumla karıştırarak çubuklar elde etmiş ve para çeşmesi akmaya başlamış.
Alfred Bernhard Nobel
Sanayi devrimine denk gelen bu yıllarda dinamit silah, madencilik ve inşaat sektörlerinde çok işe yaramış. Silah sanayi yatırımlarıyla 20 ülkede 90 fabrika kuran Alfred Nobel, Avrupa’nın zenginleri arasında yerini almış. Değişik ülkelerde yaptırdığı evlere kimya laboratuvarı eklermiş. Evleri ve fabrikaları arasında dolaşıp durduğu için Victor Hugo, “Nobel, Avrupa’nın en zengin göçebesi” dermiş. 43 yaşındayken zengin, yorgun, bıkkın ve yalnızmış. 1888’de kardeşi Ludwig’in ölümü yanlışlıkla “Alfred Nobel öldü” şeklinde yayımlanıp, “Sayısız insanın ölümüne neden olarak zenginleşen kişi” diye yorum yapılması hoşuna gitmemiş. Servetinin yüzde 94’ünün adına ödül dağıtmak amacıyla kuracağı vakfa devredilmesini vasiyet etmiş. Soyadını bir ödülle birleştirme fikrini, savaş karşıtı dostu Bertha von Suttner’den aldığı söyleniyor. Silahları Bırakın kitabını yazan Bertha von Suttner, 1905’te Barış Ödülü’nü kazanan ilk kadın olmuş.
Bertha von Suttner
Ödül alanlara itirazlar
Eski Kosta Rika güzellik kraliçesi Yazmin Morales, eski Cumhurbaşkanı Oscar Arias’ı kendisine cinsel tacizde bulunmakla suçlayarak şikâyetçi olmuş, aldığı 1987 Barış Ödülü’nün iptalini istemişti. Gündemdeki MeToo hareketine rağmen ödül Arias’ta kaldı.
Myanmarlı politikacı Aung San Suu Kyi, askeri yönetime karşı verdiği mücadeleyle 1991’de Barış Ödülü’nü kazanmıştı. 20 yıl sonra Arakanlı Müslümanların katliama uğraması karşısında sessiz kalınca, ödülün geri alınması çağrıları yapıldı; ancak Nobel kuralları buna izin vermiyordu.
FKÖ lideri Yaser Arafat, İsrail Başbakanı Yitshak Rabin ve Dışişleri Bakanı Şimon Peres 1994’te imzalanan Oslo Barış Anlaşması nedeniyle Barış Ödülü’ne layık görüldüler. Komite üyelerinden Kare Kristiansen, Arafat’ın adaylığını protesto etmek için komiteden ayrıldı. Yıllar sonra, ABD Başkanı Bill Clinton, görüşmelerdeki başarısızlıktan Arafat’ı sorumlu tuttu.
Akademi üyelerinden şair Katarina Frostenson’un eşi Jean-Claude Arnault’un, 1996’dan itibaren kazananların isimlerini yedi kez sızdırması, ayrıca cinsel taciz ve tecavüz suçlamalarıyla mahkûm olması yüzünden, 2018’de Nobel komitesi eleştirilere hedef oldu. İsveç’teki MeToo hareketinden kadınlar, basına Arnault hakkında şikâyetlerde bulundu.
Etiyopya Başbakanı Abiy Ahmed, Eritre ile sınır sorununu çözdüğü için 2019 Barış Ödülü’nü kazandı. Birkaç ay sonra Ahmed’in, Tigray bölgesine ordu göndermesi uluslararası toplumca eleştirildi. Çatışmalarda binlerce kişi ölmüş, Birleşmiş Milletler olayı “felaket” olarak nitelemişti.
Avusturyalı yazar Peter Handke, 2019’da Edebiyat Ödülü almıştı, ancak Srebrenitsa soykırımını inkâr ettiği ve Sırp savaş suçlularını savunduğu gerekçesiyle ödülün geri alınması istendi.
Garip fikirli bilim insanları
1918 Kimya Ödülü, nitrojen ve hidrojenden amonyak sentezleme yöntemiyle gübre elde eden Fritz Haber’e verilmişti. Gübre dünyada ürün verimini artırdı, ancak bu başarıyı bir başka buluşu gölgeledi. Haber, I. Dünya Savaşı’nda, ordu için zehirli gaz üretti. II. Dünya Savaşı’nda Yahudi olduğu için görevinden alındı. Ardından Fransa tarafından savaş suçlusu ilan edildi.
William Shockley, transistörün mucitlerinden biriydi ve 1956 Fizik Ödülü’nü kazanmıştı. Daha sonra ırkçı fikirlerini desteklemek için eğitim görmediği biyoloji ve genetik bilimleriyle ilgilenmeye başladı. Siyahların hızlı çoğaldığı teorisiyle “tersine evrim” uyarısı yaptı. Sosyal yardımın kaldırılması ve genetik dezavantajlı bireylerin kısırlaştırılmaya özendirilmesi gibi önlemler önerdi.
1993 Kimya ödüllü Kary Mullis Dancing Naked in the Mind Field adlı otobiyografisinde LSD kullandığını söylüyor, rakun şekline girmiş bir uzaylıyla konuştuğunu iddia ediyor, astrolojiyi övüyor, AIDS’i inkâr ediyordu.
Kenyalı aktivist Wangari Maathai 2004’te Barış Ödülü’nü kazanan ilk Afrikalı kadın oldu. Fakat sonraki yıllarda AIDS hakkındaki talihsiz açıklamaları çokça eleştirildi. Maathai, HIV’in siyahları öldürmek için üretilmiş biyolojik bir silah olduğunu savunuyordu.
Nils Gustaf Dalén
Şanslılar
Nils Gustaf Dalén 1912’de aldığı Fizik Ödülü’nü deniz fenerlerine borçluydu. Solventil adlı keşfi, ışığı gün doğumunda kapatıyor, bulutlu veya sisli havalarda ve geceleri otomatik olarak yakıyordu. Max Planck gibi araştırmacıların fizikte devrim yaptığı dönemde, bu buluş teorileri değiştiren bir araştırma değildi; The Nobel Prize: A History of Genius, Controversy, and Prestige kitabında Burton Feldman “Tüm bilimsel kategoriler içinde en az etkileyici ödül olmayı sürdürüyor,” diye yazmıştı.
Daha sonraki yıllarda, akademinin elektriğin gelişmesine katkılarından dolayı Nikola Tesla ile Thomas Edison’a ortak ödül vermeyi kararlaştırdığı açıklandı. Ancak Tesla bu onuru Edison ile paylaşmayı reddetti. Bazı kaynaklara göre Tesla mali bir anlaşmazlıktan dolayı Edison’a kızgındı, bazılarına göreyse ödülü bir mucitle paylaşmayı hakaret gibi görmüştü. Böylece ödül, marifetli deniz fenerinin mucidine gitmişti.
1926 Tıp Ödülü’nü alan Johannes Fibiger, sıçanlarda gördüğü siğil benzeri kistlerin, parazit kurtlarının yol açtığı bir tür kanser olduğu kanısındaydı. Ancak, bazı enfeksiyonların kanserle sonuçlandığı doğruysa da sıçanların hastalığının nedeni bu değildi. Siğilimsi tümörler, A vitamini eksikliğinden kaynaklanıyordu. Nobel’i alışı sadece şanstı… Stanford epidemiyoloji profesörü Julie Parsonnet, “20. yüzyılın başlarında her şeyi enfeksiyonlara bağlama eğilimi vardı,” diyor ve Fibiger’in, komitedeki arkadaşlarının katkısına dikkat çekiyor.
Cinsiyetçiler
Nobel’in, cinsiyetçi geçmişine dair bir örnek mikrobiyolog eşi Esther Lederberg ile yaptıkları araştırmanın meyvesini tek başına alan Joshua Lederberg. Esther Lederberg bakterilere bulaşan bir virüs keşfetmiş ve bakteriyi laboratuvar kabında bir yerden alıp başka yere koymak için pudra ponponunu kullanmıştı. Katkılarına rağmen 1958 Tıp Ödülü’ne ortak olamamış ve kocası Nobel konuşması sırasında ondan söz etmeyi unutmuştu.
2001 Tıp Ödülü’nü alan Sir Tim Hunt 2015’te kadın gazeteciler ve bilimciler için düzenlenen bir davette söyledikleriyle bir skandala imza attı: “Kızlarla sorunumu anlatayım. Laboratuvarda üç şey yaşanıyor: Onlara âşık oluyorsunuz, onlar size âşık oluyor, eleştirdiğinizde ağlıyorlar. Erkekler ve kızlar için ayrı laboratuvarlar mı yapmamız gerek acaba?” Hunt daha sonra, bir özür yayınladı ve ironi yapmayı amaçladığını açıkladı. Özrü ciddiye alınmadı, çünkü panelde birine yorumunun dürüst olduğunu söylemişti.
Jean Paul Sartre ve Simone Beauvoir
Reddedenler
Resmî kurumlarla yan yana durmayan Jean Paul Sartre, Nobel’e ayrıcalık yapmadı ve 1964’te Edebiyat Ödülü’nü almadı.
ABD Dışişleri Bakanı Henry Kissinger 1973’te Barış Ödülü’nü kazanınca, ABD’nin Kamboçya ve Güney Amerika’daki müdahalelerine dahil olmuş birine ödül verilmesi tepki yarattı. Vietnam’da ateşkes anlaşmasında oynadığı rol nedeniyle Kissinger, Kuzey Vietnamlı Le Duc Tho ile ödülü paylaşacaktı. Ancak Vietnamlı lider ödülü reddetti, iki komitesinin üyesi de Kissinger’ı protesto etmek için istifa etti.
Çeşit çeşit skandal
Muhalif yazar Carl von Ossietzky’ye 1935’te Barış Ödülü verildiğinde, Hitler Almanların Nobel Ödülü almalarını yasaklamış, alternatif olarak Alman Ulusal Sanat ve Bilim Ödülleri’ni çıkarmıştı. Hitler hükûmetinin engellediği, Richard Kuhn (Kimya, 1938), Adolf Butenandt (Kimya, 1939) ve Gerhard Domagk (Tıp, 1939) ödüllerine sonradan kavuşabildi.
Adolf Hitler 1939’da anti-faşist İsveç Parlamenter E. Brandt tarafından Barış Ödülü’ne aday gösterilmişti. Brandt bu hareketi İngiltere Başbakanı Chamberlain’in adaylığına eleştiri olarak planlasa da teklifi ciddiye alınınca öneriyi geri çekti.
1958’de Doktor Jivago romanıyla Edebiyat Ödülü’nü kazanan yazar ve şair Boris Pasternak’ın politik baskılar nedeniyle alamadığı ödülü, 1989’da onun yerine oğluna teslim edilmişti.
BBC Türkçe’nin New York Times ve Daily Beast’in aktardığına göre; Bill Gates Nobel Barış Ödülü alabilmek için, çocuk istismarından hüküm giyen Jeffrey Epstein ile görüşmüştü. Gates Vakfı’nın eski bir çalışanının açıklaması, bir Norveç gazetesinin Gates ve Epstein’in 2013’te Strasbourg’da Nobel Komitesi’nin başında olan, dönemin Norveç Başbakanı Thorbjorn Jagland ile bir araya geldiklerini yazmasının ardından geldi. 2019’da cezaevinde intihar eden Epstein ve Gates’in, görüştüklerine dair haberler önceki yıllarda da çıkmış, Gates Vakfı buluşmaların bağış amaçlı olduğunu açıklamıştı.
Çiğdem Toker 2009 tarihli bir yazısında, Obama’ya verilen Barış Ödülü’nün arkasında, Beyaz Saray sekreteri Mary Miller olduğundan bahsediyor. Miller, önceden Nobel’in gelirlerini yöneten T. Rowe Price adlı bir şirkette çalışıyormuş. Şirket parayı, Nobel’in sponsoru olan ve Irak işgalinde kullanılan helikopterleri üreten Honeywell hisselerine yatırmış. Yatırım yapılan diğer şirket, Patriot füzesi üreticisi Lockheed Martin. Paranın iki silah şirketine yatırıldığı haberi, dünya basınında skandal olarak yer almış. Barış Ödülü’nün, Nobel Vakfı gelirini yönetmiş T. Rowe Price’tan eleman transfer eden Obama’ya verilmesi ise Toker’e göre ikinci skandal. Barack Obama da zaten ödülü alırken “Bunu benden çok hak edenler olabilir” demiş.
Doğrudur.
Bu yılki Edebiyat Ödülü
1994 tarihli Cennet kitabıyla 2021 Edebiyat Ödülü’nü alan Abdulrazak Gurnah, Zanzibar doğumlu, 1968’de mülteci olarak İngiltere’ye gelmiş. Emekli olana kadar Kent Üniversitesi’nde edebiyat dersleri vermiş. On romanı ve çok sayıda kısa hikâyesi olan yazar, 1994’te Booker Ödülü’ne, 2001’de Los Angeles Times Kitap Ödülü’ne layık görülmüş. Gurnah, 1986’da Wole Soyinka’dan sonra Edebiyat Ödülü’nü kazanan ikinci siyah Afrikalı...
Kaynaklar:
https://docplayer.biz.tr/111125666-Umberto-eco-gunluk-yasamdan-sanata.html
https://www.bbc.com/turkce/haberler-dunya-58824505
https://t24.com.tr/yazarlar/irfan-yalin/nobel-odulu-olumlerle-geldi,32837 https://www.ntv.com.tr/galeri/teknoloji/tepkilerin-golgesinde-peter-handkeye-nobel-edebiyat-odulu-gecmisten-bugune-nobe,zJ4IZvjqrUmctNaB3E53fg/33DITL-4LU67XQkHIEFDWw https://tr.wikipedia.org/wiki/Nobel_%C3%96d%C3%BCl%C3%BC https://odatv4.com/guncel/nobel-odullerinde-buyuk-skandal-12061831-140720 https://www.internethaber.com/bill-gates-icin-skandal-iddia-nobel-baris-odulu-icin-yardim-istedi-2185126h.htm https://t24.com.tr/haber/nobel-skandalinin-ardindaki-kadin,64161https://delphipages.live/tr/liste/dunya-tarihi/ev/liste/dunya-tarihi/7-nobel-prize-scandals https://www.dogrulukpayi.com/dogrulama/mussolini-hitler-ve-stalin-in-nobel-baris-odulu-ne-aday-gosterildikleri-iddiasi
