Karanlığı delen ışık

Günlerdir dalgalarla boğuşmuşsunuz, tükenmiş durumdasınız, macera seversiniz ama canınıza da susamış değilsiniz; bir ışık görüyorsunuz, liman orada, şimdi güvendesiniz. Işığın kaynağında, o kuş uçmaz kervan geçmez yerdeyse insan yüzü görmeden, sürekli çarpan dalgaları ve uğuldayan rüzgârları dinlemekten içi kararmış bir adam var.
Yalan değil, çok az meslek böyle romantik-melankolik çağrışımlar yaptırabilir. Adamlar kulede yaşamaya maaş için mi razı oldular, yalnızlığı mı seviyorlardı, bilinmez… Yorgun gemicilere umut ışığı olan fener bekçileri bu zorlu hayatla başa çıkmaya çalışırken doğaldır ki kafayı biraz kırmışlar ve deniz fenerleriyle alakalı hayalet hikâyeleri böylece çıkmış.

Ateşten, kulelere…
Çinliler M.Ö. 200’lerde pusulayı bulmadan önce, denizciler sahil, güneş, ay, yıldız ne varsa ona göre yollarını buluyordu, yine de gece yolculuğu sevimsizdi. Düzenli aralıklarla kurulan limanlar ve fenerler denizciler açısından hayatiydi, o yüzden geceleri gemilere yol göstermek amacıyla kıyılarda, yüksek tepelerde ateş yakılırdı. Sonraları ateş, liman ağızlarındaki taş sütunlar üzerinde yakılır oldu. Bir süre sonra sütunlar kulelere evrildi.

Eski Mısır dilinde “büyük-yüksek” anlamındaki pharo, Latince pharus, Fransızca phare, İspanyolca ve İtalyanca faro, İngilizce lighthouse, Yunanca faros/fenar, Arapça manare… Minare ve fener Türkçeden aşina olduğumuz kelimeler.

M.Ö. ilk birkaç yüzyılda Romalılar ve Fenikeliler İngiltere’nin Atlas Okyanusu kıyılarında, Akdeniz ve Karadeniz gibi birçok bölgede deniz feneri inşa etmişler. En eski fener M.Ö. 7. yüzyılda Çanakkale girişinde, o dönemki adıyla Sigeon burnundaymış. Mısır’da Ptolemaioslar tarafından M.Ö. 200’lerde inşa edilen ünlü İskenderiye Fenerini, temsilî resimlerinden biliyoruz; yüksekliğinden de emin değiliz, 120-137 metre diye söyleniyor… Limanın girişindeki fenerde geceleri ateş yakılıyor, gündüzleri ise güneş ışığı bir ayna vasıtasıyla yansıtılıyormuş.


Ünlü İskenderiye Feneri, M.Ö. 200’lerde yapılmış

Roma İmparatorluğu yıkıldıktan sonra deniz ticareti azaldığından, 12. yüzyılda alışveriş canlanana kadar Avrupa kıyılarında pek deniz feneri yapılmamış. Bu dönemde önce Fransızlar ve İtalyanlar Akdeniz’de, ardından da Hansa Birliği, İskandinavya ve Almanya kıyılarında fener kuleleri inşa etmişler. 16. Yüzyıl sonunda Avrupa kıyılarında en az 30 fener bulunuyormuş. 1800’lerin başlarında tüm dünyada sayı 250’ye ulaşmış.

Teknik kısım
Yapı malzemesi teknolojiyle çeşitlenmiş. Antik dönemlerde malzeme taşmış, Orta Çağda ahşap ve tuğla kullanılmış. Taş örgü biçiminde yapılan ilk modern örnek, Plymouth açıklarındaki 1759 tarihli Eddystone Feneri imiş.
,
Eddystone Deniz Feneri, William Bernard Cooke, 1836

Günümüzde dökme demir, betonarme ve çelik kafes sistemleri tercih ediliyor, son yıllarda alüminyum ve fiberglas da kullanılmaya başlanmış. İskenderiye Fenerinin yapımından 19. yüzyıla kadar odun, balina yağı, zeytinyağı başlıca ışık kaynaklarıymış. 16. Yüzyılda bir süre kömür kullanılmış. Bunları aktif halde tutmak maliyetliymiş, bazı fenerler yılda 400 ton kömür tüketiyormuş. 1750’lerde kandiller devreye girmiş, ancak çıkan duman camları çabucak karartıyormuş. 18. Yüzyıl sonlarında dumansız yağ lambasıyla sorun çözülmüş. Prizmatik büyüteçler ve yansıtıcılar sayesinde bir yağ lambasından bile yüksek verim almak mümkün hale gelmiş. 19. Yüzyılda hava gazı, petrol gazı, propan gibi kimyasal maddeler; 20. yüzyıl başlarında gazyağı ve asetilen lambaları derken, 1920’lerde elektrik lambaları nöbeti devralmış.

Elektrik götürmek zor olduğundan, günümüzde Kuzey Kutup Dairesinin ötesindeki Rus deniz fenerleri, nükleer enerjiyle çalışıyor; bu türden 1.000’den fazla deniz feneri var.

1832’de inşa edilen Belle Tout, İngiltere’nin simgelerinden biri. 1999’da erozyon yüzünden uçurumun 17 metre gerisine taşınmış. 2008’de pansiyona dönüştürülmüş

Bazı faydasız bilgiler
Fenerlerin çoğu, modern deniz fenerlerinin altın çağı olarak adlandırılan 19. ve 20. yüzyıllarda inşa edilmiş. ABD’de 1840 yılında sadece 16 olan fener sayısı, 100 yıl sonra yaklaşık 1.500’e ulaşmış. Deniz fenerleri arka plan koyu renkse beyaz, arkası açık renkse kulenin öne çıkmasını sağlamak için kırmızı veya siyah şeritli olurmuş. Işığın veya kulenin seçilemediği kötü havalarda uyarı top ve çanla yapılırmış. Günümüzde ise siren ve korna kullanılıyor.

107 feet’lik (yaklaşık 32,5 metre) Grays Harbor, Washington’un en yüksek feneri. 1898’de yapılmış, Fresnel lensi orijinalmiş

Fenerlerin yüksekliği dünyanın eğriliği göz önünde bulundurularak belirleniyor; kayalıklardaki deniz fenerleri alçak, su yüzeyine yakın olanlarsa uzun tutuluyor. Işığın hem uzaktaki hem yakındaki gemiler tarafından görülebilecek yükseklikte olmasına dikkat ediliyor. Denizcilerin ayırt etmesini sağlamak için, yakın deniz fenerleri farklı flaş frekansları gönderiyor.

Radar, loran (bir navigasyon ve konumlandırma sistemi) ve diğer seyir sistemleri de deniz fenerlerine duyulan ihtiyacı azaltmış. Bugün dünya üzerinde toplam 50.000 civarında deniz feneri olduğu tahmin ediliyor. Modern deniz fenerleri otomatik ve daimî bekçi gerektirmiyor. Otomasyona geçilmesiyle birlikte, birçok fener artık uzaktan kontrol ediliyor ve gezici ekipler bakım yapıyor. Ancak, bu durum bakım ve onarım süreçlerini daha zor hale getiriyormuş.
Romantizm ve melankoli bir kale daha kaybetti desek yalan olmaz.

En çok fotoğrafı çekilen fenerin, Maine’deki Portland Head Deniz Feneri olduğu söyleniyor

“En”ler
Dünyanın en yüksek deniz feneri Suudi Arabistan’da ve 133 metre yüksekliğinde; en kısası ise Liverpool yakınlarındaki 3 metrelik fener.
En yüksek tuğla fener, Fransa’daki Vierge feneri.
Halen ayakta olan en eski deniz feneri İspanya’nın La Coruña kentindeki Herkül kulesi.
St. Augustine deniz feneri, ABD’nin en eski ve en “hayaletli” feneri olarak yılda 200.000 kişiyi ağırlıyor.

Buralar

Osmanlı Döneminde yapılan ilk fener 1562 tarihli Fenerbahçe Feneridir

19. Yüzyıl başlarında Osmanlı sularının yabancı ticaret gemilerine açılmasıyla pek çok yeni fener inşa edilmiş.
Nevşehirli Damat İbrahim Paşa gece geçen gemiler için Kız Kulesine fener koydurmuş, böylece kule, deniz feneri olarak hizmet vermeye başlamış. 


Kız Kulesi bekçisi Süleyman Efendi ve eşi, 1962

19. Yüzyıl sonu ve 20. yüzyıl başında 205 fener yapılmış, halen 490 deniz feneri bulunuyor. İstanbul’da toplam 37, sadece Boğaziçi’nde 19 fener var; Rumeli yakasında olanlar yeşil, Anadolu yakasındakiler ise kırmızı ışık çakıyorlar.

Lanetli fener
Brittany’deki Tévennec deniz feneri, “cehenneme açılan kapı” gibi kötü bir üne sahip. Dertler; ona adayı terk etmesini söyleyen hayali sesler yüzünden deliren ilk fener bekçisiyle başlamış. İkincisi de aynı duruma düşünce, fenere iki bekçi atanmış, ancak tuhaf olaylar bitmemiş.

Söylentilere göre, ölümü simgeleyen mitolojik yaratık Ankou, akıntılarda kaybolan denizcilerin ruhlarını adaya toplamaktaymış. Lanetten kurtulmak için şeytan çıkarma ayinleri yapılmış ve kayalara haçlar oyulmuş. 1897’de Fransız hükümeti sonraki bekçinin ailesiyle birlikte kalmasına izin verince şikâyetler kesilmiş. Deniz feneri 1910’da otomatik hale getirilmiş.

Felaketler silsilesi
1800’lerin sonunda Aaron Sharidan, eşi Julia ile Michigan Gölü’ndeki Güney Manitou Deniz Fenerine taşınır. 12 yıl sonra Julia ve en küçük oğulları bir fırtına sırasında denizde kaybolur.


Ardından en büyük oğulları Levi, Kentucky’de bir demiryolu köprüsünün çökmesi sonucu hayatını kaybeder, trajik şekilde üç kişinin cesedi de bulunamaz. Deniz fenerinin yönetimini devralan ve ruhsal sorunları olan diğer oğul George da hayatına kendi son verir.

Yapımı 1887’de biten Vieille Feneri, izole konumu nedeniyle “cehennem” diye ünlenmiş

Kaynaklar:
https://kizkulesi.gov.tr/tarihce
https://www.yesilyurtgazete.com/7-agustos-dunya-deniz-feneri-gunu-nde-gizemli-bir-yolculuga-cikmaya-ne-dersiniz-efsaneler-ve-tarihi-bilgiler/97388/
https://turkiyeturizmansiklopedisi.com/deniz-feneri
https://eskieskisehir.imo.org.tr/resimler/ekutuphane/pdf/10579.pdf
https://www.britannica.com/technology/lighthouse/20th-century-lighthouses
https://www.yachting.com/tr-tr/news/lighthouses-legends-and-tragedies?srsltid=AfmBOopVoXHQDY0plFY1oIX6x1FqZdBHrzP1bQ9MAjV1S4w8BNotUTZU