Kim bu Kırımçaklar?

“Kırım” sözü geçiyor, bu kelimenin içinde değil mi? O zaman Kırımla bir bağlantıları olmalı Kırımçaklar’ın... Kırım nedir? Veya neresidir? Rahmetli Dedemin hayatının son yılları, bize Kırımı anlatmakla geçti. Sanki Kırım cennetti. O kadar etkili anlatırdı ki Kırımını. İlkokula başladığımda öğretmen nerelisin diye sorduğunda tereddüt etmeden “Kırımlıyım” demiştim, sınıftaki her çocuktan daha fazla İstanbullu olmama rağmen.

Kırımçak hanımlar geleneksel kıyafetleriyle Kırımda kahve içiyorlar

Dedem Kırımlı olduğu için kalpaklara meraklıydı. Rus İşgali sonrası İstanbul’a kaçınca, kalpak sevgisi fötr şakaya evirilmişti. Tanıdığı Kırımçaklar da genelde İstanbul’da şapkacılık yaparlardı. Kırımdaki kalpakçılık zanaatları İstanbul’da şapkacılığa evirilmişti galiba.

İlk Kırımçaklar’ı ondan şu şekilde duydum: Dedem, güzel bir İstanbul sabahında uyandıktan sonra, takım elbisesini giyer ve güzel bir fötr şapka bulmak için yola çıkar. Bir dükkâna girer, şapkacıyla selamlaşırlar. Şapkacı Dedemin (Kartbabam’ın) kafa ölçüsünü alır ve numarasını söyler. Sonra Dedeme (Kartbabam’a) bakar ve usulca sorar, “Beyefendi Kırımlı mısınız?” Dedem şaşırır, şapkacının yüzüne bakar, Kırımlı olduğunu anlar, ikisinin de gözleri çakmak çakmak parıldar. “Evet, Kırımlıyım,” der. İşte o an, faşist Rusların, cennet vatanlarından ettiği iki Kırımlının dostluğu başlar. Bu dostunun adı Abraşa Çelikkanat (Lombroso)’tır. Kendisi Kırım yerli Rabbani Yahudilerinden bir Kırımçak’tı. Dedem Kırımçak dostu Abraşa (Avraham)’ı anlata anlata bitiremezdi.

Kırımçak Tiyatrosu (Kırım Akmescit şehri)

Eminönü Mercan’da eskiden ‘Yüzyıllık Şapkacı’ dükkânı olan Sara Bakşi vardır bir de… Babası İshak Bakşi Kırım’dan gelmiştir. Kendisi anaç, disiplinli bir karaktere sahipmiş. İyi derecede Almanca, İngilizce, Fransızca, biraz da Rusça konuşurmuş.

“Kırımçaklar bizden, ama âdetleri biraz farklıdır,” derdi Dedem, hiçbir zaman mezhep farkına değinmezdi. İki sürgün Hazarya’nın evladını İstanbul’da kader bir araya getirmişti.

Kırımçak Cemaati Rav’ı Haim Hizkiyahu Medini

Kırım’ın yerli Yahudileri Kırımçaklar
Kırım bugün bağımsız olmamasına rağmen, Ukrayna’nın bölünmez bir parçası olarak, ülkenin güneyinde, Karadeniz’e hâkim bir yarımadadır. Kırım yarımadası, yüzlerce yıl Türk Yahudi Hazar İmparatorluğu’nun bir parçası olmuştur. Hazar İmparatorluğu’nun yıkılması sonrasında bile Hazarların uzunca bir süre kültürlerini korumalarını sağlamıştır bu güzel ve bahtı kara yarımada.

Bolşevik Ruslar tarafından mahkum bir Kırımçak Musevi

Kırımçaklar’ın kökenleri konusunda farklı tezler mevcuttur. Kırımçaklar, Rabbani geleneği takip eden Kırım’ın yerli Yahudileridir. Ana dilleri Kırımçakça’dır. Kırımçakça, Hazar İmparatorluğu’nun dilinin bir mirasçısıdır. Türkçenin Kıpçak şivesi özelliklerini taşımaktadır.

Bir kısım tarihçiler, 135 yılında Roma İmparatoru Adrian’a isyan eden Yahudilerin bir kısmının infazdan kaçarak, Kırım Yarımadasına geldiğini iddia ederler. II. Yüzyıldan itibaren Kefe, Eski Kırım, Bağçasaray ve Kırım’ın diğer şehirlerine yerleşmişlerdir.

Bundan yaklaşık 7-8 sene evvel Uluslararası Karay Sempozyumu Türkiye’de gerçekleştirilmişti. Kırım Kezlev Karay Cemaati Dinî Önderi David Zaharoviç Tiryaki ve kuzeni Sergey Kefeli’yi evimizde misafir etme şerefine nail olmuştuk.

Ullu Hazan David Tiryaki’ye, Kırımçaklar’ın kökenlerini sorduğum zaman, bana şöyle açıklamıştı: “Onlar Karaydılar. İspanya’dan Sürgün sonrasında Kırım’a gelen Sefarad Rabilerinin etkisiyle 40-50 aile kadar Rabbani mezhebe intisap ettiler,” demişti.

kinci Dünya Savaşı’nda savaşan Kırımçak Türk Musevisi  subaylar

Kırımçaklar, Bolşevik İhtilali’ne kadar kendi aralarında ve matbuada basılan kitaplarında İbranice alfabesiyle Hazar Türkçesini, Kırımçakça’yı kullandılar. Kırımçakça yazılmış Pesah Agadası’nın bir kısmını inceleme fırsatım olmuştu.

Maalesef Kırımçaklar’ın büyük bir kısmı Holokost döneminde Naziler tarafından katledildiler.  Nazilerin yaptığı katliamlardan kurtulabilenler ise Bolşevik iktidarının 1944 yılındaki sürgün kararnamesine istinaden Hazarya kökenli kandaşları Kırım Müslüman Türkleriyle beraber Sibirya ve Orta Asya’ya sürgün edildiler.

Holokost Ağıtı
Kırımçak Yahudilerinin dilinde bir Holokost ağıtını sizlerle paylaşmak istiyorum:

- On birinci aylarda, / Gorundu dagler / İridi yürekte / Kalmadı yagler

- Bin dokuz yüz kirh birde / Dekabr on birde / Kırımçaklarni topladilar. / Koy kibik aydadılar.

- Koy kibik aydadan son / Turmelerge kapattılar / Uç kun uç gece aç oturdular / İçmege suv tapmadilar.

- Uç kundenson aydadılar / Çeger kirinig karşısına / Birer birer tuzduler / …işatnen attilar.

- Beni senden ayirdilar / Olumden haberim var mi?

- Var söylegiz yareme / Kara kostümni kiysin / Benim yarem oldu der / Gece gundiz aglesin.

- Ah Benim yarecigim / Karalarga Baglandim / İç akilimdan kitmey / Senig dulber hayalin.

- Ah Benim yarem Balam / Duşmanlarin kolunda

- Kanlarini toktuler / Canlarin verdiler.

- Kimse bulunmadı / Kutarmaha bizinı / Ah şu düşman kilıçindan / Cematnen uruldıh / O, bizim seslerimizden / Yerler çöller sentiredı / Ahleniz bizini unutmanız / Nerede bah Kalhanlarimız / Unutmanız bizim kare yazımizni / Ayrıllıhka zulum dersem / Milletimniñ öluminden haberiñ var mı?

Holokost ve Rus Bolşevik Sürgünü sonrasında hem anne tarafından hem de baba tarafından olarak Kırımçak Yahudilerinin nüfusu İsrail’de 700, Ukrayna’da 406, Rusya’da 300, Özbekistan’da 173, ABD’de 130, Kazakistan 35 kişidir.

Türkiye’deki Kırımçak kökenli Yahudiler ise yıllar içinde Aşkenaz ve Sefarad bireylerle yaptıkları evlilikler sonrası Yahudi toplumu içine tamamen entegre olmuşlardır. İsrail’de genelde Netanya ve Aşdod şehirlerinde yaşamaktadırlar.

Kırımçaklar’ın ‘Tikun’ duası
Kefe ve Karasubazar şehrindeki cemaatlerinde Tikun (ruhsal onarım) olarak okunmuş bir duayı sizlerle aşağıda paylaşıyorum:

Yaradannı́m Alláh!

Ata-lárımıznı́n֯ Tan֯rısı́!

Günah-larımıznı́n֯ bahışlá, zehus etmeé takat ver bızgé.

Evél vahı́tlardán kelgén, adaét-lerımı́z, tıl-ımı́z, mılét-terımızgé sahlansı́n.

Aamin!

Yaradannı́m Allah!

Bu Qırımçáh evımızdé, er doğmış adam, dost, arkadáş, inán-işánç tapsı́n.

Bu qará qıynı́n֯ kunlernı́ çekmeé yardı́m et bızgé.

Yarı́h yol çaştlı́-bahtlı́ kunlér kormeé.

Qısmét olsá, ballá-larımı́z, ahtı́h-larımı́z, çaştlı́ yaşarlár.

Daá güzél kunlér körsınlér.

Aamin!

Yahşı́ fıkırlér ver bızgé ölgenlere, anmahát, qadáş etmehé rahmetlı́.

Atá-aná-larımızğa, p֯qatá-p֯qaná-larımızğá, aqaýlarımızğá, qardáş ve qıź-qardáş-larımızğá -- epsı́ tuvğán-larımızğá, canları́ duvacı́ olsı́n.

Ölgenlergé - rahmét, - sağ qal-ğanlarğá -- meramét.

Aamin!

Çoq yaşlár versı́n Alláh cumlé Qırımçahlarğá.

Aamin!