Matbaa deyince akla gelen ilk isim Gutenberg ise de çok kez yanlış bir ifadeyle anıldığı gibi basımı ‘icat eden’ veya ‘ilk uygulayan’ değil, Uzak Doğuda yüzyıllardan beri bilinen bu alanda 1450’li yıllarda ‘hareketli hurufat’ kullanarak devrim denebilecek bir aşama gerçekleştiren kişidir.

Kaldı ki, bu yöntemin başlangıcı, tesadüfen de olsa, bir iddiaya göre Laurens Janszoon Koster adlı bir Hollandalıya kadar uzanır. Anlatıya göre, Hollanda’da Haarlem kenti ileri gelenlerinden olan Koster, parkta torunlarıyla oynarken ağaç dallarından keserek yaptığı harflerin kum üzerinde bıraktığı izlerden esinlenmiş ve yaklaşık 1440 yılında dizgide yerleri değiştirilebilen harflerle basımı gerçekleştirmiştir.1 Hatta Gutenberg’in, matbaacılığı Koster’in çırağından öğrendiği ifade edilir.2

İlk yazı basımı ve gazete Çin’de

Yazı basımı konusunda ilk uygulama Çin’de ağaçtan oyma bloklar yöntemiyle yaklaşık 175 yılında başlamış ve kazımalı taş tabletlerle peyderpey gelişmiştir. 7. Yüzyılda da oyma yerine tam tersine, fazlalıkları yontularak hazırlanan kabartma harflere geçilmiştir.

Kâğıdı ilk icat edenlerin de Çinliler olduğu dikkate alınırsa, ilk gazetenin Çin’de görülmesi şaşırtıcı değildir. Bazı kaynaklarca abartılı olarak MÖ 749 yılı ileri sürülse de muhtemelen 8. yüzyılda yayımlanan ve ‘Başkent Haberleri’ anlamına gelen Tching Pao başlıklı gazete, tarihin ilk sürekli yayımı olarak kabul edilir.3

Basım tekniği konusunda önemli bir aşama 11. yüzyıl ortalarında ‘dizgi sırasında yer değiştirilebilen’ harflerin kullanımı olmuştur. Bazı kaynaklar bu aşamayı yine 11. yüzyılda Çin Türkistan’ında yaşayan Uygur Türklerine mal eder.4

İnsanlık tarihinde bir devrim

Almanya’nın Mainz kentinde dökümcülük ve altın işçiliği yapan Johann Gensfleisch Gutenberg [1394-1469] 1450 yılında, kurşun ve kalay karışımı bir alaşımdan tek tek dökülmüş harfleri bir araya getirip mürekkepledikten sonra üstten vidalı bir presle basarak yayımların hızla çoğaltılabilmesinin yolunu açmıştır. İnsanlık tarihinin devrimci aşamalarından biri olarak kabul edilen bu yöntem hızla yayılarak fikir iletişimi alanında yeni bir çığır açmıştır.

İlk İbranice basımcılardan biri olan Abraham Conat adındaki İtalyan Yahudi Tıp Doktoru bu yeni teknolojiyi “mucize olmadan birçok kalemle yazmak” şeklinde ifade etmiştir.5

Gutenberg teknolojisiyle ilk matbaalar, İtalya’da Sobiaco Manastırında (1465), Fransa’da Paris’te (1469), Hollanda’da Utrecht’te (1473), İngiltere’de Westminster’de (1474) açıldı.

İlk Yahudi basımevi

İlk Yahudi basımevi 1444 yılında Fransa’nın güneyinde Avignon’da David de Caderousse tarafından kuruldu. İbranice ilk eserin basımı ise 1475 yılında İtalya’nın Reggio di Calabria kentinde gerçekleştirildi.6 İspanya’da ilk İbranice kitap 1482 yılında Kastilya’nın Guadalajara kentinde basıldıktan sonra matbaa 1485 yılında Aragon bölgesinde Hijar (Ixar) kentine taşındı.7 Portekiz’de ilk İbrani matbaası ise 1487 yılında Faro kentinde faaliyete geçti.8

Gutenberg tekniğinin uygulanmaya başlamasından 1501 yılına kadar, basılan kitaplar Latince ‘beşikte’ anlamına gelen ‘incunabula’ sıfatıyla gruplandırılmıştır.

Osmanlı’daki ilk basımevi

Osmanlı İmparatorluğu’nda ilk basımevinin Sefarad Yahudilerinin İspanya’dan Osmanlı topraklarına göçünden bir yıl dahi geçmeden 1493 yılında, David ve Samuel ibn Nahmias tarafından İstanbul’da kurulmuş olduğu tüm araştırmacılar tarafından kabul edilmiştir. Ancak gerek lisanın kutsallığı gerek binlerce kâtip ve hattatın işsiz kalabileceği düşünülerek Arapça hurufat ve basıma izin verilmediğinden Yahudi matbaacılar yalnızca İbranice, Latince veya Yunanca baskı yapabiliyorlardı.9

Osmanlı’da basılan ilk kitap

Osmanlı’da ilk basılan kitap, bazı araştırmacıların değişik iddialarına rağmen genellikle kabul edilen görüşe göre Toledo’lu din bilgini Yaakov ben Aşer’in kısaca Arbaah Turim olarak anılan Sefer Aturim le Ribi Yaakov ben Aroş eseridir.10

Diğer taraftan Arbaah Turim’in yayın tarihi de tartışmalıdır. Adri K. Offenberg, kitabın künyesinde İbrani harflerle 5254 yılının (Miladi 1493) belirtildiğini ifade eder.11 Tarihçi Rosanes ise kitabın basım tarihini oluşturan İbranice harflerin değerini 5264 (Miladi 1503/1504) olarak hesaplar.12 Abraham Ya’ari de 1504 yılının doğru tarih olduğuna hükmetmekte,13 Jewish Encyclopedia da basım tarihini 1503 olarak belirtmektedir.14

Modern Yahudi bibliyografyanın babası addedilen Moritz Steinschneider 5254 ila 5264 yılları arasındaki 10 yıllık dönemde Kuşta’da [İstanbul’da], herhangi bir başka eserin izine rastlanmadığını da dikkate alarak 5264 = 1504 tarihinin dikkate alınması gerektiği görüşündedir.15

II. Bayezid’in bir fermanıyla ülkede matbaacılığın yasaklandığı iddiası16 bu hükümdar ve Yavuz Sultan Selim döneminde alenen basılan kitap sayısı dikkate alındığında pek inandırıcı gelmemekte ise de 1494-1504 yılları arasında basılı ürün yokluğunun kısa bir süre uygulanmış bir düzenlemenin sonucu olasılığını düşündürmektedir.

Nahmias Basımevinde 1512 yılında basılan ve Mezmurlar’ın yorumunu içeren Midraş Teilim - Vegam Nikra: Midraş Şahar Tov Yakar Mipeninim [Teilim’in Yorumu - İyi Sabahlar: İncilerden de değerli] eseri17 İbrani harfleri hesabıyla 5272 (1512) tarihini ve “Efendimiz Kral Sultan Bayezid hükümranlığı altında basılmıştır. Tanrı krallığını ve kendisini yüceltsin” ibaresini taşımaktadır.

Matbaalar hızla çoğalıyor…

Ülkede mevcut din özgürlüğü, Hıristiyan ülkelerdeki gibi kilise baskısının bulunmaması, İslam dini ve Saray’ın huzuru ve emniyeti ile ilgili konular dışında kalmak koşuluyla matbaaların hızla çoğalmasına ve İbranice kitapların serbestçe ve rahatça basılıp satılabilmesine olanak sağlayan başlıca sebeplerdir.

Selanik’te ilk matbaa, Portekiz Çıkış Fermanı (1496) sonrası ülkeyi terk zorunluluğunda kalan Don Yehuda Gedaliyah (Ibn Gedalya) tarafından kuruldu.

Edirne’de ilk matbaayı kuranlar, Selanik’te 1554 yılında baş gösteren veba salgını sonucu Edirne’ye göç eden Salomon ve Yosef Jabez Kardeşlerdir.18

İzmir’de ilk matbaa ancak 1658’de Abraham ben Yididya Gabay tarafından kuruldu. Basılan ilk kitap Jozef Eskapa’nın Roş Yosef adlı eseridir.19

İlk Türkçe matbaa

İlk Ermeni matbaasının 1567 yılında, ilk Rum basımevinin 1637’de kurulduğu Osmanlı İmparatorluğu’nda, Türkçe matbaa kavramının yerleşmesi, özellikle hattat loncalarının direnmesiyle ancak 18. yüzyılda mümkün olmuştur. İlk Türkçe matbaa, Sultan III. Ahmet ve Sadrazam Nevşehirli Damat İbrahim Paşa döneminde, 16 Aralık 1727 tarihinde kurulabilmiştir. Matbaa esasen temmuz ayında hazır olmasına rağmen kurucuları, Şeyhülislam’ın fetvasını beklemeyi tercih etmişlerdir. Şeyhülislam Abdullah Efendi’nin de hem matbaaya karşı çıkan ulemayı tatmin ederek bir anlaşmazlığı önlemek, hem de çok önemli gördüğü bu yenilik hareketini engellememek için ‘Tefsir, hadis, fıkıh ve kelam kitapları basılmaması koşuluyla’20 fetva verdiği bu ilk basımevinin kurucuları, ihtida etmiş bir Macar olan İbrahim Müteferrika ile Osmanlı İmparatorluğu’nun Fransa Büyükelçisi Yirmi Sekiz Çelebi Mehmet Efendi’nin oğlu Sait Efendi’dir. Matbaanın ilk ürünü, Kitab-ı Lûgat-i Vankuli diye bilinen ve Muhtar as Sabah İsmail ben Muhammed al-Cavhari tarafından Arapçadan Türkçeye çevrilen bir sözlük olan Tercüme-i Sihah-ı Cevheri’dir. 1.000 adet basılan kitap H.1141 (1729) yılında 35 kuruşa satışa çıkarılmıştır. O tarihte elyazması kitabın fiyatı 350 kuruştu.21 Bu matbaanın Arapça hurufatının hattat ve dökümcülerinden biri de Ribi Yona (Jonah) ben Yakov Eskenazi’dir.

İstanbul, 16. yüzyılın başından 18. yüzyıl sonuna kadar İbranice matbaacılığın en önemli merkezlerinden biri olma hüviyetini korudu ise de o tarihten sonra Yahudi yayıncıların tekellerini peyderpey yitirdikleri, birçok Yahudi yazarın eserlerini Ermeni matbaalarında bastırdıkları gözlenmektedir.

Harf devrimi

1 Kasım 1928 tarih ve 1353 sayılı Kanunla yeni Türk Harflerinin kabulünden (Harf Devrimi) sonra, matbaacılık yani basım sanayii yeni bir döneme girdi. Süratle gelişen basımevleri günümüzde en modern teknolojiyi tüm dünya ile eş zamanlı olarak uygulamaktadır.

Dipnotlar

1 www.psymon.com/koster/index.html (Erişim: 5 Ağustos 2006).

2 Aydın Kabacalı, Cumhuriyet Öncesi ve Sonrası Matbaa ve Basın Sanayii, 1998, s. 3.

3 Otago Witness, S. 2098, 10 Mayıs 1894, s. 41- National Library of New Zealand; http://paperspast.natlib.govt.nz/cgi-bin/paperspast?a=d&d=WT18940609.2.15 (Erişim: 20 Mart 2015).

4 Aydın Kabacalı, anılan eser, s. 3.

5 www.jtsa.edu/library/exhib/firstimpressions (Erişim: 3 Ağustos 2006).

6 Leon Menase, “Los Cudyos i la Emprimeria”, Aki Yerushalayim dergisi, S. 19-20 (Ekim 1983 - Ocak 1984), Kudüs, s.19; Gershon Zilberberg, “Printing, Hebrew”, Encyclopedia Judaica 1. Baskı, 1971-2, C. 13, s. 1096.

7 Joseph Jacobs/ M.Franco, “Typography”, Jewish Encyclopedia, www.jewishencyclopedia.com

8 Sam Levy, “El primer livro imprimado en Portugal”, Şalom, 19 Ağustos 1987.

9 Bernard Lewis, The Jews of Islam, Princeton University Press, New Jersey, 1984, s. 131; Selim Nüzhet Gerçek, Türkiye’de Matbaacılık, İstanbul Devlet Basımevi, 1939, s. 27.

10 Bir nüshası Oxford’da Bodleian Kütüphanesinde bulunmaktadır.

11 Adri K. Offenberg, “13 December 1493 The first printed book produced at Constantinople,” A Choice of Corals, Facets of Fifteenth Century Hebrew Printing, Nieuwkoop, 1992, 102-132 (Bibliotheca Humanistica & Reformatorica 52). http://cf.uba.uva.nl/nl.publicaties/treasures/text/t07.html;

12 Avram Galante, Histoire des Juifs de Turquie, İsis, 1986, C. 2, s. 87.

13 Abraham Ya’ari, Ha-Defus ha-Ivri be Kushda, Hebrew University of Jerusalem, 1969, s. 17-18.

14 Joseph Jacobs – Isaac Broydé – Richard Gotheil, “Typographie”, Jewish Encyclopedia, www.jewishencyclopedia.com.

15 M. Steinschneider ve D. Cassel, “Juedische Typographie und juedischer Buchhanderl”, Ersch und Gruber Allgemeine Encyclopaedie, 1851.

16 Mustafa Nihat (Özön), “Yüz Senelik Gazeteciliğimiz”, Ayın Tarihi Mecmuası, C. XV, S. 46-47’den (Ocak-Şubat 1928) yay. haz. Selim Sırrı Kuru, Müteferrika, S. 3, İstanbul, Yaz 1994, s. 24.

17 Kitabın orijinal bir nüshası 500. Yıl Vakfı Türk Musevileri Müzesi’nde sergilenmektedir.

18 Simon Marcus, “Adrianople”, Encyclopedia Judaica, 1. Baskı, C. 2, s. 309 ve C. 16, s. 1530.

19 EdSt., “İzmir”, Encyclopedia Judaica, 1. Baskı, C. 9, s. 1163.

20 Alpay Kabacalı, age., s. 19.

21 Aladar V. Simonffy, İbrahim Müteferrika, çev. Faruk Yener, Başbakanlık Basın ve Yayın Genel Md.lüğü, 1945.