Haber fotoğrafı: Joya de Cerén arkeolojik alanı
Maya medeniyeti, M.Ö. 2000 ile M.S. 16. yüzyıl arasında Orta Amerika’nın büyük bir kısmında gelişmiş, dünya tarihinin en etkileyici uygarlıklarından biridir. Genetik yapılarına göre Asya kökenli olup kısa boylu bakır tenli, belirgin tüysüz yüz yapısı, koyu kahve göz, düz siyah saç ve badem gözler ortak özellikleridir. Meksika’nın güney eyaletleri, özellikle Yucatan Yarımadası, Guatemala’nın neredeyse tamamı, Belize, Honduras ve El Salvador’un batısında 324.000km2’lik bir coğrafyada hüküm süren Mayalar, gelişmiş bir sosyal yapı, ileri seviyede matematik ve astronomi bilgisi ve etkileyici sanatsal eserleriyle tanınırlar. Maya dillerinde “azizlerin şehri” anlamında “Mayap” kelimesini duyan İspanyollar, muhtemelen yanlış anlamakla birlikte bu uygarlığın insanlarına bu adı vermiştir.
Maya medeniyeti tarihi
M.Ö. 8000 yılında bölgede ilk yerleşimin başladığı Arkaik dönem sonları olan M.Ö. 2500’lerde proto-Maya konuşan çiftçi halkların varmasıyla başlayan tarihleri üç ana döneme ayrılır:
1. Pre-Klasik Dönem (M.Ö. 2000 – M.S. 250)
Maya uygarlığının temelleri bu dönemde atılmıştır. Tarım, özellikle mısır, fasulye ve kabak yetiştiriciliği, toplumun ana ekonomik etkinliği haline gelmiş, köyler büyüyerek şehirleşme sürecine girmiştir. Ayrıca seramik ve taş işçiliğinde gelişmeler yaşanmış ve bu dönemde Kaminaljuyu, Nakbe ve Mirador gibi önemli şehir devletleri kurulmuştur. Pre-Klasik Dönem’in sonlarına doğru Mayalar, yazı sistemlerini ve takvimlerini geliştirmeye başladılar.
Tikal 3 Gövdeli Piramidal Tapınak
2. Klasik Dönem (M.S. 250 – 900)
Maya medeniyetinin “altın çağı” olarak kabul edilen bu dönemde, Aralarında Tikal, Calakmul, Palenque, Uxmal ve Copán gibi toplam 3milyon nüfuslu 60 şehir devleti kuruldu. Bunlardan Tikal en büyüğü, Copán ise sanatta en ileri olandı. Klasik Dönem, kapsamlı şehir planlaması, dikilitaş yazıtları, piramitler ve astronomik gözlem evleriyle karakterize edilir. Özellikle matematikte sıfır kavramını kullanmaları ve karmaşık takvim sistemleriyle dikkat çektiler.
3. Post-Klasik Dönem (M.S. 900 – 1500)
Klasik Dönem şehirlerinin birçoğu terk edildikten sonra, Maya Uygarlığı kuzeyde, özellikle Yucatan Yarımadası’nda yeniden güç kazandı. Maya ligini oluşturan Chichén Itzá, Uxmal ve Mayapán gibi şehirler bu dönemin önemli merkezlerindendi. Ancak bu dönem, İspanyolların fetihleriyle sona erdi. 1697’de İspanyollar son olarak, Itzá Mayaları’nın başkenti Tayasal’ı ve Guatemala’daki Ko’woj Mayaları’nın başkenti Zacpetén’i işgal etti. 1901’de ise son Maya devletinin başkenti Chan Santa Cruz Meksika tarafından işgal edildi.
Tüylü Yılan Tanrı Kukulkan
Maya dini
Maya dini politeist bir yapıya sahipti ve doğa, ölüm ve yeniden doğuş döngüsünü temel alan bir anlayışa dayanıyordu.
Güneş tanrısı Kinich Ahau, yağmur tanrısı Chaac, mısır tanrısı Yum Kaax, kakao tanrısı Ek Chuah ve yeraltı dünyası tanrısı Ah Puch en bilinenleriydi.
Maya inancına göre Dünya, üç katmandan oluşur: Gökyüzü, yeryüzü ve yer altı. Evrenin ortasında duran dev bir Ceiba / Floş ağacı, tepesiyle gökyüzünü tutarken kökleri de yerin derinliklerine uzanır. Bu kutsal ağaç gökyüzüyle yer altı arasında bağ kurar. Mayalar için yılan da kutsaldır. Cancun, yılan yuvası demektir. Mağaraları da yer altıyla bağlantılı kutsal kabul edip, üstüne Kukulkan / Tüylü yılan onuruna piramitler inşa etmişlerdir.
Güneş Tanrısı Kinich Ahau
Ritüeller, astronomi ve matematik
Ritüeller, Maya dininin önemli bir parçasıydı. Özellikle tanrılara sunulan kurbanlar, evrenin dengesini korumak ve tanrılardan yardım istemek amacıyla yapılırdı. Kurbanlar arasında yiyecek, hayvan ve bazen insan yer alırdı. Özellikle harplerde esir alınan asiller ve yöneticiler altarlarda kurban edilir, çok önemli olaylarda ise kalp canlı sökülüp sunulurdu. Kanın kutsal olduğuna inanıldığı için, yöneticiler ve rahipler kendilerini kanatma ritüelleri gerçekleştirirdi.
Yağmur tanrısına, su dolu obruklara (Cenote) canlı çocuk atarak kurban ederlerdi. Kurban öncesi el ve ayak kullanılmadan kauçuk topla oyun (pelota) oynanırdı.
İki temel takvim kullandılar: Her biri 20 günden oluşan 12 ay, toplam 260 günlük kutsal takvim (Tzolk’in) ve 20’şer günlük 18 ay+5kötü gün, toplam 365 günlük güneş takvimi (Haab). Sıfır kavramını bağımsız olarak keşfetmeleri, karmaşık hesaplamalar yapmalarını sağladı. Ayrıca astronomi bilgileri, güneşin, ayın ve gezegenlerin hareketlerini son derece doğru bir şekilde tahmin etmelerine olanak tanıdı. Astronomi çalışmalarıyla oluşturulan bu takvimler, dinî ritüellerin zamanlamasını belirlemede kullanılıyordu.
Maya toplumu, güçlü bir hiyerarşik düzene sahipti. En üstte krallar (ajaw), rahipler ve soylular yer alıyordu. Alt tabakada ise çiftçiler, zanaatkârlar ve köleler bulunuyordu. Krallar, tanrılarla insanlar arasında bir köprü olarak kabul ediliyor ve dinî liderlik görevini üstleniyordu.
Günümüz Maya ailesi
Maya yazısı, Orta Amerika’nın en gelişmiş yazı sistemlerinden biri olup hiyerogliflerden oluşuyordu. Taş tabletler, duvar resimleri ve papirüs benzeri ağaç kabuğundan yapılan amatl kâğıdı üzerine yazılan yazılarda tarihî olaylar, mitoloji ve hükümdarların başarıları belgelenirdi.
Maya sanatı ve mimarisi, dinî inançları ve kozmolojik anlayışları etrafında şekillenmiştir. Çeşitli malzemeler üzerinde yaptıkları etkileyici eserler günümüze kadar ulaşmıştır. Özellikle astronomik doğrulukla inşa edilen piramitleri, tapınakları ve ritüelik özelliği olan top sahalarıyla dikkat çeker. Chichén Itzá’daki Kukulkan Piramidi, ekinoks anında oluşan gölgenin tapınağın köşelerindeki yılan başıyla birleşmesiyle yerde yılan şekli oluşturur. Ayrıca dört merdiveni, 91’er basamak tepe ile birlikte bir yılın gün sayısına eşit 365’tir. 
Chichén Itzá Savaşçılar Tapınağı
Honduras’ta bulunan M.Ö. 1500’lerde yaşamın başladığı 427 yılında Yax Kuk Mo’nun kral olmasıyla altın devri başlayan Copán şehir devleti heykelleri kabartmaları ve en önemlisi hiyeroglifle şehrin tarihini anlatan dünyanın en uzun kazılı yazıtını içeren merdivenleriyle Maya medeniyetinin çok etkileyici bir örneğidir. Guatemala’da Tikal, Orta Amerika’nın en yüksek 64 metrelik çift başlı yılan tapınağı, top sahası, buhar hamamı gibi 3.000 civarında yapıdan oluşan doğa ve kültür mirası listesinde yer alan dev bir şehrin ören yeridir. El Salvador’un Pompeii’i olarak anılan Joya de Cerén, bir çiftçi Maya yerleşimiydi. Loma Caldera volkanının patlamasıyla şehir küller altında kaldı ve 1.400 yıl unutuldu. Günümüzde ortaya çıkan evler, ritüelik hamam, kadın şamanın evi gibi yapılar, taş tapınaklar dışında bize günlük yaşamı anlatan tek izlerdir.
Maya seramikleri de detaylı süslemeleri ve mitolojik hikâyeleriyle tanınır. Duvar resimleri ise törenleri, savaşları ve günlük yaşamı tasvir eder. Boyanmış duvar anlamındaki, Meksika’daki Bonampak şehir devletindeki duvar resimleri, Maya sanatının en iyi örneklerinden biri olup Maya kültürünü anlamak açısından çok önemlidir.
Müzik ve dans Maya ritüellerinin ayrılmaz bir parçasıydı. Törenlerde kullanılan enstrümanlar arasında, davullar, flütler ve deniz kabuklarından yapılan üflemeli çalgılar bulunuyordu.
Maya medeniyetinin çöküşü, tam olarak açıklanamamış bir olaydır. Klasik Dönemin sonunda şehirlerin terk edilmesine neden olan faktörler arasında kuraklık, çevresel sorunlar, savaşlar, nüfus artışı ve tarım kaynaklarının tükenmesi sayılmaktadır. İspanyol istilası ise Maya medeniyetinin son kalan izlerini silmeye çalıştı. Ancak Maya halkı ve kültürü tamamen yok olmadı. Günümüzde 6 milyonu bulan Maya torunu, 28 değişik lehçesi ve kültürüyle yaşamaya devam ediyor. Örneğin Honduras / Copán çevresindeki Mayalar, Çorti lehçesi konuşmakta. Guatemala’da 22 Maya lehçesi kabul görür, bir milyon Kiçe ve 500.000 Kakçikel kendi anadiline sahiptir. Santiago de Atitlan’da Suhutiller inançlarını ve İspanyol kıyafeti giydirdikleri totemleri Moşimon’a tapınma geleneklerini sürdürmeye devam etmektedir.
Bonampak duvar resmi
Sonuç
Maya medeniyeti, insanlık tarihine bıraktığı mirasla günümüzde hala hayranlık uyandırmaktadır. Karmaşık sosyal yapıları, ileri düzey bilimsel bilgileri ve zengin sanat eserleri, bu medeniyetin ne kadar gelişmiş olduğunu göstermektedir. Maya kültürünün izleri, modern Orta Amerika’da hâlâ yaşamaktadır ve bu kadim uygarlık, dünya kültür mirasının önemli bir parçasıdır.
Maya halkının yarattığı bu eşsiz medeniyet, insanlık tarihinin en parlak sayfalarından biri olarak daima hatırlanacaktır.
Notlar
*Kiçeler, Guatemala dağlık bölgelerinde güçlü krallık kurdular. Başkenti, Quetzaltenango yakınlarında Q’umarkaj / Utatlan idi. Kutsal kitapları Popol Vuh… Tüm kodekslerini imha eden rahip bunu sakladı.
*Kakçikeller, Guatemala güney dağlık bölgesinde krallık kurdular. Başkentleri Iximche 1470’de kültürel merkez olmuş. İspanyollarla birlik olmuş, sutuhillerin işgaline yardımcı olmuş sonra da araları bozulmuş.
*Pipiles, kuzeyden gelip bugün hala korunmuş olan günümüz El Salvador’daki Suchitoto şehrini kurdular. İndigo boyasıyla ünlü.
*Sutuhil halkının Tzikin Jaal / kuş diyarı İspanyol Kakçikel anlaşmasıyla işgal edilince kabilenin Rilah Mam / Büyükbüyükbaba adlı totemini dağa kaçırmışlar. İspanyollar bulup parçalayınca yapıştırıp Moşimon adıyla kravatlı İspanyol kıyafetli bir totem yapıp her sene bir evde değişik kıyafetle misafir ediyor, içki sigara ikram edip dileklerde bulunuyorlar.
*Nauwal: Koruyucu hayvan. Doğumla gelen enerji.
*Sayılar: 1 nokta, 5 çizgi, Sıfır ortası bölmeli elips. 20 temelli sistem…
*Altın, gümüş, demir yok. Jad ve obsidyen çok, cıva var.
*7 Yüzyıl kadar en büyük Tikal Çalakmula yenilince, 75 yıl gelişmesiz sonra Ah Kakao tekrar toparladı. Mezarı jad maskesi gömüldüğü eşyaları ile mükemmel durumda bulundu, müzede sergileniyor.
*Popol Nah: Birlik evi / Belediye, Popol Vuh: Bilgi Birliği.
*Altın, yeşil renkli 70 cm tüylü Quetzal kuşu, Güneşi Göktanrıyı sembolize eder, kutsal kabul edilir. Guatemala’nın da sembolü.
*Olmecler, bölgenin gelişen ilk medeniyetiydi. Tabasco bu uygarlığın merkeziydi. Mayaları çok etkilediler. M.Ö. 400’lerde kayboldular. Dev surat heykelleri etkileyicidir.
*Mixe-Zoque halkları. Özellikle Chiapas bölgesinde M.Ö. 2500 yıllarında başlayan tarihleriyle Olmeklerle bağlılığı olduğu düşünülüyor. Hala az kişinin konuştuğu kendi dilleri var.
*Genel adları Çiçimek olan savaşçı halklardan biri olan Toltekler Tulada bir devlet kurmuş. Zayıflayıp boşalan Chichen İtzayı ele geçirip savaşçı sütunlarıyla süslü tapınaklar yapmış, daha sonra tüm bölgeyi ele geçirerek genişlemiş.
Kaynak:
Jose Mazariegos-Pdh Arkeologist & Antropologist & Guide.
The Mayas-Mario Perez Campa & Laura Sotelo Santos.
Popol Vuh-Mayan Book of Life, Gods & Kings (Mayan Bible).
Information Books of Mayan Sites.
Book of Mexico City National Museum of Antropoloji.
Museo Nacional Guatemala City.
Mayatecum.com - Maya takvimi sitesi.
Mymayansign.com - Doğum tarihine göre kişinin Maya takvimine göre koruyucu hayvan sayısı, karakter tespiti.
famsi.org - Foundation for the advancement of Mesoamerican Studies
