Ortadoğu’nun köklü, ancak çoğu okura hâlâ oldukça uzak bir halkı var: Ezidiler (Yezidiler). Bazı İslam tarihçileri, Yezidi adını Emevi Halifesi Yezid ile ilişkilendirerek yanlış bir anlam yüklemişlerdir. Oysa Ezidi inancı Yezidbin Muaviyeyle ilgili değildir. Bu halk etnikle dinsel kimliğiyle ilgi çeken bir topluluktur. Ezidi adı Kürtçe Ezda / Xweda / Tanrı kökünden türediğinden Tanrıya bağlı olanlar anlamına gelir.


Köken ve Kimlik
Ezidiler, ağırlıklı olarak Irak’ın kuzeyi, Türkiye’nin güneydoğusuyla Suriye’nin kuzey bölgelerinde yer alan, Kürtçe konuşan bir halk olarak tanımlanır. Dinî kimlikleri yalnızca Kürtlükle sınırlı olmayıp, “ethnoreligious” yani etnik-dinsel bir toplulukturlar. Ezidiler kökenlerini Adem’in ilk oğlu Seyyid bin Car’a dayandırıp kendilerini diğer insanlardan ayrı tutarlar. Ayrıca köklerinin kadim doğa, hayatla bir olduğuna inanırlar.


Mardin'de bir binanın üstündeki semboller

Toprak, su, güneş, hava, doğal hayat, hayvanlar kutsaldır. Ezidi inancının kökeni kesin olarak bilinmemekle birlikte, bir görüşe göre 12. yüzyılda Şeyh Adî bin Müsâfir isimli bir sûfînin öğretileri etrafında şekillenmiş bir inanç sistemidir. Şeyh Adî’nin günümüzde Kuzey Irak’ta türbesinin olduğu, kutsal sayılan Laliş’te yerleşmesi ve etrafında müritler toplamasıyla birlikte, Ezidilik bugünkü halini almaya başlamıştır. Akademik kaynaklar bu inancın İran-öncesi dinî geleneklerden, Zerdüştlükten Mitraizmden, çevre kültürlerden, İbrahimî dinlerden ateşe saygı, sünnet, vaftiz gibi izler taşıdığını vurgular. Dinî olarak senkretizm olarak bilinen çeşitli inanç sistemlerinin birleşimi, onları Müslümanlar arasında kâfir olarak damgalayan düşüncenin bir parçasıydı. Gerçekleşen farklı sentezler nedeniyle Ezidi inancı tek bir büyük dinle birebir örtüşmez; kendi özgün yapısını korur.



İnanç temelleri ve dinî uygulamalar
Ezidi inancı, tek bir yaratıcıya inanırken, O’nun dünyadaki yürütücüsü olarak kabul edilen baş melek ya da baş varlık figürünün çok önemli olduğu anlayışına sahiptir. Bu figür “Tavus Melek” olarak adlandırılır. Tavus Melek, Allah’ın emriyle yeryüzünü yönetmekle görevlidir. Ezidiler ona büyük sevgi, saygı gösterirler. Fakat bu figürün İslam’daki “şeytan” kavramıyla karıştırılması, Ezidilerin “şeytana tapanlar” gibi ithamlarla karşılaşmasına neden olmuştur. Oysa Ezidiler kesinlikle şeytana tapmazlar, adını söylemeleri yasaktır; onların Tavus Melek inancı, sınavı başarıyla geçen bir meleğin sembolüdür. Onu Cennetten kovulmuş bir melek olarak değil, baş meleklerin lideri olarak görüyorlar.

Ezidiler’e göre Tanrı / Huda Meleki Tavus’a insanlara / Adem’e secde etmesini ister, Meleki Tavus ise emre karşı geldiğinden cennetten kovulmuş. Gözyaşları cehennem ateşini söndürmüş. Ezidiler, Karma’ya benzer bir konsepte dayanarak, ruhun cennette eriyene kadar mükemmelliğe tekrar tekrar doğduğuna inanırlar.



Ezidi inanç sistemi, dinsel saflıkla büyük ölçüde ilgilenir, bu nedenle günlük hayatın çeşitli yönlerini yöneten çok sayıda tabuyu takip eder. Mavi giysiler ve çeşitli yiyeceklerin yenmesi yasaktır. Kadınlar saç kesmez. Daire simgesi kutsaldır. Bir Ezidi’nin etrafına bir daire çizdiğiniz takdirde biri çıkarmadıkça o daireden çıkamaz.
Günde en az iki kez, hem gün doğumunda hem de gün batımında güneşe dönük olarak namaz kılarlar.
Ezidi topluluğu geleneksel olarak şu hususları içerir:
* Dinin sözlü aktarımı güçlüdür: Ezidilerin kutsal metinleri büyük ölçüde sözlü gelenek formundadır (“qewl”, “çîrok” gibi). Ayrıca Kitâbü’l-Cilve / Vahiy Kitabı ve Meshaf Reş / Kara Kitap Ezidilerin kutsal kitaplarını oluşturur.
* Dinî ve toplumsal yapı: Ezidi toplumunda belli dinî görevlerle Şeyh, Pir, Mûrid gibi kast benzeri sistem vardır. Kastlar arası evlilik yasaktır.
* İnanç haricinde toplumun yaşam biçimine dair birçok gelenek, norm ve görenek bulunur. Bu gelenekler, topluluğu hem içten bir bağla birbirine bağlı kılar hem dıştan gelen baskılara karşı sığınak oluşturur.
* Bazı İslami kaynaklar Ezidiliğin İslam’ın sapkın bir kolu olduğunu öne sürse de, bu yaklaşım Ezidiler tarafından kabul edilmez, ayrıca tarihsel veriler de bu tezi desteklemez. Ezidilik, İslam’dan önce var olan, pek çok inançtan izler taşıyan kendine özgü bir yapıdır.


Tören yeri

Geleneksel mekânlar ve önemli günler
Ezidilerin en kutsal mekânlarından biri, Irak’ın kuzeyinde yer alan Lalish Tapınağı’dır. Yazılı kaynaklarda, Ezidilerin önemli yıllık kutlamaları ve hac merasimleri için bu tip mekânlara yöneldiği belirtilmiştir.


Örneğin Nisan ayında, (Ezidi takvimine göre) Yeni Yıl kutlamaları yapılır — Bu, yalnızca bir takvim değişimi değil, yaratılış, doğa ve toplumsal yenilenme temalarını içerir. Topraklarımızda Güneydoğu Anadolu’da yaşayanlar Çarşeme Sor (kırmızı çarşamba) diye adlandırdıkları bu bayramı Şırnak’ın İdil Mağara Köyünde (Kürtçe Kiwex = Bilge kişi) çiçek toplar, mumlar yakıp, boyanmış yumurtalar paylaşarak kutlarlar.

Tarihsel zorluklar ve güncel durum
Ezidiler tarih boyunca bir dizi zorlukla karşılaşmışlardır. Örneğin, Osmanlı döneminde ve İslamcı hareketlerin yükseldiği dönemlerde Ezidi topluluklarına yönelik saldırılar, baskılar olmuştur. Yabancılarla temas tavsiye edilmez ve bu nedenle Ezidiler geçmişte askerlik hizmetinden, örgün eğitimden kaçınmaya çalışmışlardır.

Daha yakın dönemde, 2014 yılında IŞİD tarafından Irak’taki Sinjar bölgesinde Ezidilere yönelik soykırım niteliğinde bir saldırı gerçekleşmiştir. 21. Yüzyılda zengin Araplara köle olarak satıldılar. Bu olaylar, Ezidi topluluğu için hem travmatik bir gerçeklik hem de uluslararası alanda hak ihlallerinin gündeme gelmesine yol açan bir dönüm noktasıdır.
Günümüzde nüfusları 700.000 olan Ezidilerin yaşamsal zorlukları devam etmektedir.


Azizenin kutsal kubbesi 

Kültürel ve toplumsal öngörüler
Ezidi kültürü, yalnızca bir dinî sistem değil, aynı zamanda bir yaşam biçimidir. Topluluk üyeleri kendi geleneklerini, sözlü tarihlerini ve anonim kültür öğelerini oldukça yüksek düzeyde koruma eğilimindedirler. Bu durum hem bir dayanışma mekanizması hem de dış dünyaya yönelik bir açıklama biçimidir. Ezidilerin evlilik, toplumsal ilişkiler, kültürel örf-adet gibi alanlarda içten bir tutarlılığa sahip oldukları; ancak bu tutarlılığın günümüzde hem dünya ile entegrasyon arzusu hem de koruma ihtiyacı arasında bir gerilim yarattığı da gözlemlenmektedir. Örneğin, kastlar arasında evlilik kesinlikle yasaktır; bu kural hem toplumsal düzeni korumak hem de kutsallığı muhafaza etmek amacı taşır.

Ezidilik aynı zamanda kapalı bir toplum yapısına sahiptir. Ezidi doğmayan sonradan Ezidi olamaz. Din değiştirmek, başka bir dine geçmek toplumdan dışlanma sebebidir. Bu kapalı yapının amacı, inançlarını ve kimliklerini tarih boyunca sürdürmek ve asimilasyona karşı direnç göstermektir.

Neden özellikle bilinmeli?
Ezidiler, “küçük ama kaya gibi” bir topluluk olarak görülebilir. Kültürel çeşitliliğin, dinî çoğulculuğun ve eşsiz geleneklerin Orta Doğu’da hâlâ hayatta kalabildiğinin somut bir örneğidir. Onları anlamak; yalnızca Ezidilerin değil, tüm küresel toplumun “azınlıkların sesi” üzerine düşünmesini sağlar.

Ayrıca, Ezidilerin karşılaştığı adaletsizlikler ve soykırım riski, insan hakları, din özgürlüğü ve kültürel koruma gibi evrensel temalar açısından büyük önem taşır. Bu yüzden Ezidiler üzerine doğru bilgiyi yaymak, yanılgıları düzeltmek açısından değerlidir.

Sonuç
Ezidi topluluğu; köklü bir tarih, özgün bir inanç sistemi, dayanıklılık ve zorluklarla dolu bir güncel deneyim içeriyor. Onları “ötekileştirilen bir azınlık” olarak görmek yerine, içinde bulundukları tarihsel ve kültürel bağlamda saygıyla ele almak hem onların hem de toplumsal olarak hepimizin kazanımıdır.