Haber fotoğrafı: Yazarlar, ressamlar ve görsel içerik üreticileri yapay zekânın eserlerini sorgusuz sualsiz kullandığını savunuyor.
“İntihal” kelimesi Tanzimat döneminde yazılmış bir roman ismi gibi; süzgün bakışlı delikanlı, veremli kız, gizlice verilen mendil, şifreli konuşmalar, hıçkırık ve gözyaşı benzeri çağrışımlar yaratıyor. Şairane çağrışımlar dizisi tabii ki yalan-dolan, anlamı bildiğimiz “hırsızlık”.
Romalı şair Marcus Valerius, intihalcisine “Ey Fidentinus, kitaplarımı halka kendi eserlerin gibi tanıttığın rivayet olunmaktadır. Şiirlerimi, ismimi zikrederek inşaat edersen hepsi senin olsun; yok şiirlerimi, kendi şiirlerin gibi halka arz edeceksen evvela bir kitap satın al ki, bunlar senin olsun” diye seslendiğinde, sonsuz bir tartışmanın fitilini ateşlediğinden haberi yoktu herhalde…
Davalık intihal
Malumumuz hırsızlar bitmez; hukuk ve toplum, hırsızlığı hak ettiği yere koyuyorsa sorun yok, koyamıyorsa dert büyük... Romatolojinin ülkemizdeki kurucularından, Prof. Dr. Hasan Yazıcı’nın Bir Aşırma (İntihal) diye bir kitabı var. 1981’de Uğur Mumcu, Annenin Kitabı’nı yazan Prof. İhsan Doğramacı’ya “Sen bir intihalcisin” dedikten 19 yıl sonra, Hasan Yazıcı da bir gazete yazısında bu iddiayı tekrarlıyor; çalıntı yapılan kaynak Dr. Benjamin Spock’un Baby and Child Care kitabı... Doğramacı’nın açtığı tazminat davası yedi yıl sürüyor. Mahkeme tarafından haksız bulunan Yazıcı, Avrupa İnsan Hakları Mahkemesine başvuruyor ve bir yedi yıl daha sonra AİHM bu kez Yazıcı lehine karar veriyor. Adaletin yerini bulması hep iyi haberdir, darısı tüm hak arayanların başına…
İntihal, bir başkasının fikrinin, üretiminin tümünü veya bir parçasını kendi eseriymiş gibi sunmak, dolayısıyla insanları aldatmak demek. İntihalin İngilizcesi “plagiarism”. Uygar dünyada yüz kızartıcı bir davranış; örneğin 2021 yılından bir habere göre, Almanya Aile Bakanı Franziska Giffey, doktora tezinde intihal yaptığının anlaşılması üzerine istifa etmiş. Başkasından çaldığıyla maddi-manevi fayda sağlamak, bir karakter zaafı gibi görülüyor; bu davranışın elbirliğiyle örtbas edilmesi ise, uzun vadede toplumsal bir intihar desek abartmış sayılmayız.
Picasso’nun “İyi sanatçılar taklit eder, büyük sanatçılar çalar” sözüne Banksy’nin yorumu
Her üç tezden biri çalıntı
2017 tarihli kaynakta Boğaziçi Üniversitesinde yapılan bir araştırmadan söz ediliyor. İncelemede Turnitin intihal programı kullanılmış. 2007-2016 arasını kapsayan araştırmada yüksek lisans ve doktora tezlerinin yüzde 34’ünde “ağır intihal” tespit edilmiş. Vakıf üniversitelerinde intihal oranı yüzde 46, kamu üniversitelerinde yüzde 31. Dünya ortalaması yüzde 15, Türkiye’de yüzde 28,5.
Akademisyen Aslı Odman, sorunu “2002’den sonra üniversite sayısının 66’dan 203’e, akademisyen sayısının 66 binden 180 binlere, öğrenci sayısının 1 milyon 223’ten 8 milyon sınırına yükselmesi” olarak görüyor. Doktoralı eleman ihtiyacı artınca İstanbul’da 100’ü aşkın, Ankara’da onlarca parayla tez ve makale yazan şirket ortaya çıkmış, ayrıca sahte uluslararası konferans düzenleyen şirketler kurulmuş.
Üniversite öğrencilerine tez yazan şirketler, ücreti sayfa sayısına göre belirliyormuş. Bu tarz yöntemlerle işlerini yürütenler, makalelerini para karşılığında bazı dergilerde yayımlayabiliyormuş. Aşırma işi yeni iş kolları ortaya çıkarmış. 2020 tarihli bir haberde Van’da makalelerinin yayımlanması vaadiyle 50 kişiyi yaklaşık 1 milyon TL dolandıran 4 kişinin yakalandığı haberi var mesela... Bu ortamda 2023 verilerine göre dünyanın en iyi üniversiteleri sıralamasında Koç’un 384, İstanbul Teknik’in 385, Sabancı’nın 551, Ankara’nın 573, Boğaziçi’nin 576. sırada olması kimseyi şoka sokmayacaktır.
Müzisyen Nick Cave “Hırsızlık gelişimin motorudur” diyor
Müzikte işler değişiyor
Dijital ortamda, metinler gibi müzikte de benzerlikler hemen bulunabiliyor. Spotify, yapay zekâ kullanan ve şarkılar arasındaki benzerliği tespit eden yöntemin patentini almış. Bu teknoloji, yeni parçaları Spotify’ın veri tabanındakilerle karşılaştırıyor ve hangi bölümün telif hakkı gerektirdiğini belirliyor.
Yerli veya yabancı, adı intihalle anılan sanatçıların upuzun bir listesi var: Serdar Ortaç, Emel Sayın, Ajda Pekkan, Sezen Aksu, Sinan Akçıl… Birkaç örnekle yetinelim: George Harrison ilk solo albümündeki My Sweet Lord şarkısında, The Chiffons’un He’s So Fine’ından esinlenmiş. Yıllar süren davayı Harrison kaybetmiş. Vanilla Ice, Ice Ice Baby’de, David Bowie ve Queen’in Under Pressure parçasının girişini kullanmış. Avukatlar dava açmakla tehdit edince anlaşma sağlanmış.
Müzikteki aşırmayla ilgili The Bad Seeds’in solisti Nick Cave’in görüşleri farklı: “Herkes sürekli başkalarından bir şeyler kapıyor… Bu, çağımıza ait muhteşem bir sanatsal deney. İntihal, rock and roll’da doğal ve gerekli, hatta takdire değer bir eğilim için kullanılan nahoş bir kelime. … Bir fikri geliştirmek; birinden bir şey aşırmak ve onu daha sonra başka birinin sizden aşıracağı kadar klas ve arzulanan hale sokmak demektir. Bu şekilde modern müzik gelişir, fikirler biriktirir, bu esnada da mutasyona uğrar ve değişir...”
Fikir Mahsulleri Ofisi, 2016’da benzer görüşler belirtmiş: “Popüler müzik 1950’lerde ABD’de ve 1960’larda İngiltere’de ilk ortaya çıktığında müzisyenler şöhretlerini hal-i hazırda dolaşımda olan folk ve blues şarkılarını yeni bir sound ile yorumlamak suretiyle kazanırdı. … 1970’lerden itibaren popüler müziğin endüstriyelleşmesi işleri değiştirdi, egolar büyüdü, müzisyenler yaptıkları işin kolektif doğasına yakışmayan bir orijinallik ve ehemmiyet halesinin odağına yerleştiler.”
Eser 1917’de sergiye kabul edilmiyor, geride sadece bir fotoğraf kalıyor. 1935’te sürrealist André Breton eseri Duchamp’e atfediyor, sanatçı da eseri sahiplenerek replikalarını satmaya başlıyor
Plastik sanatlar
Gördüğümüz gibi yazıda intihal büyük bir sorunken, müzik ve resimde aynı tepkiyi uyandırmıyor. Marcel Duchamp pisuarı çevirip sergilediğinden bu yana sanat yeni bir kapıdan geçti. Sıradan nesneler artık sanat objesi olarak ilan edilmişti ve fikir sahibi herkese sanatçı olma fırsatı doğmuştu. Sanatçılar veya küratörlerin, yapılan işin anlam ve önemini anlatmak adına uzun metinler yazması adet oldu. Gözleri benzersiz yaratılara alışkın sanatseverler başlangıçta bu değişimi yadırgadı. Seçilmiş sıradan bir nesneden klasikleşmiş bir esere kadar el atılacak sonsuz bir kaynak vardı. Olayın mahkemelere taşınması kaçınılmazdı.
Marcel Duchamp’a ait diye bilinen eserin asıl sahibinin Dadaist Barones Elsa von Freytag-Loringhoven olduğu iddia ediliyor
Jeff Koons 1992’de ABD’de, 2017’de Fransa’da bazı fotoğrafları kullanmaktan suçlu bulunmuş, Koons parodi yaptığını söylemiş ama Paris Mahkemesi olayı sahtekârlık olarak nitelendirmişti. Amerikan mahkemeleri ünlü sanatçının davasının ardından intihal konusunda sert kararlar almayı bıraktı. Örneğin İsviçre’de, telif hakkı korunan bir eserden ilham almak yasal. Sonuçta sanatta aşırma meselesine bazı kriterler getirilse bile, esin-etkilenme-bozum-yorum derken, hukuksal karar vermek zor. Sonuçta işiniz aşırılacak kadar iyiyse ve aşıran eserin seviyesini aşağı çekmediyse kimse de şikâyet etmez.
Sanat eleştirmeni Avelina Lesper, kopyalayan kişinin rüştünü ispatlamış eserlere yönelmesinin tesadüfi olmadığını söylüyor. İntihalci, orijinal bir eserle ortaya çıkan sanatçının aldığı riskten böylece korunmuş oluyor. Bir başka kopyalama da orijinal esere müdahalede bulunmak. Chapman kardeşlerin Goya’nın eserlerine el attıktan sonra ortaya çıkan çalışmalarını “adeta bir dünya mirası” olarak değerlendirmelerini, Lesper cüretkârlık diye yorumluyor.
Edebiyatta intihal
Shakespeare İtalyan halk masallarından, Harry Potter serisinin yazarı J. K. Rowling ise Kutsal Kâse masalından yararlanırmış. Reşat Nuri Güntekin, Çalıkuşu’nu bir Fransız romanından, Yahya Kemal Leyla şiirini bir Fransız şairinden aşırmış. Peyami Safa kitaplarını Marcel Prevost, Marcel Brion, Dostoyevski, Pitigrilli Victor Margueritte, Aldoux Huxley ve Pirandello’ya borçluymuş. Dan Brown Da Vinci Şifresi’ni The Holly Blood adlı eserden çalmış.
Ahmet Haşim Rudyard Kipling ve Şeyh Galib’den; Ahmet Altan Aldatmak romanında, Artur Hailey’in Tekerlekler kitabından etkilenmiş. Orhan Pamuk'un, Beyaz Kale romanı Fuad Carım’ın Kanuni Devrinde İstanbul kitabından esintiler taşıyormuş. Elif Şafak’ın İskender romanının Zadie Smith’in İnci Gibi Dişler romanıyla pek çok benzerlik taşıdığı söylenmiş.
2017 tarihli bir haber, İş Bankası Kültür Yayınlarının bastığı Frankenstein romanının çevirmeni Yiğit Yavuz’un, kısa bir süre sonra aynı romanı Ayrıntı Yayınlarında görüp benzerlikleri tespit etmesini konu alıyor. Ayrıntı Yayınları bir özür metni yayınlıyor. Yiğit Yavuz şöyle anlatıyor: “İntihali kurumsallaştırmış yayınevleri, telifi kalkmış klasiklerin tercümesinde, çevirmene para vermektense, daha az ücretle bu intihal işlemini yapacak biriyle anlaşmayı tercih ediyorlar. O kişi de mevcut çeviriyi alıp, cümleleri azıcık eğip büküyor; sonra sanki yeni bir çeviri yapılmış gibi kitap piyasaya sürülüyor ... intihal olgusu, şirketler, kurumlar ve kişiler arası bir hukuk meselesi olmanın ötesinde … ülkenin kültürel altyapısındaki çürümenin müsebbiplerinden biri...”
Yayınevleri masrafı kısmak için çeviri emeğini yapay zekâya devreder, Hollywood yapay zekânın oyuncuların yerini almasını protesto ederken, intihalin daniskasını yapanın artık insan değil, bir insan ürünü olmasıyla nasıl başa çıkabileceğimiz, çok su kaldıracak bir tartışma. Gelişmeleri heyecanla bekliyoruz…
Kaynaklar:
https://www.iletisim.com.tr/Images/UserFiles/Documents/Gallery/bir-asirma.pdf
http://www.insanihukuk.com/files/articles/tulay-kitapcioglu--muzik-eserlerinde-intihal-suclari.pdf_1357819339.pdf https://www.diken.com.tr/alman-bakan-doktora-tezindeki-intihal-nedeniyle-istifa-etti/
https://erkanayan.net/akademik-hirsizlik-turkiyenin-intihal-tablosu/
http://yeniyasamgazetesi5.com/intihal-endustrisi-olustu/
https://t24.com.tr/yazarlar/talat-ciftci/bilimde-sahtekarlik,29759
https://www.basnews.com/tr/babat/637215
https://www.milliyet.com.tr/gundem/muzik-dunyasinin-intihal-vakalari-2590080
https://www.toplumsal.com.tr/sanatta-intihal
https://www.haberturk.com/kultur-sanat/haber/656793-sanat-dunyasini-karistiran-intihal-tartismalari https://www.evrensel.net/haber/323685/cevirmen-yigit-yavuz-intihal-her-yerde
https://www.indyturk.com/node/173826/k%C3%BClt%C3%BCr/nick-cave-m%C3%BCzikte-intihale-dair-konu%C5%9Ftu-rock-m%C3%BCzik-b%C3%B6yle-geli%C5%9Fiyor
http://fikirmahsulleriofisi.blogspot.com/2016/02/bars-manconun-en-guzel-sarks-adeleden.html#more http://www.sanatatak.com/view/cesme-duchamp-tarafindan-yaratilmadihttp://www.sanatatak.com/view/cesme-duchamp-tarafindan-yaratilmadi
https://ioturkiye.com/2021/01/spotifydan-intihal-dedektoru/
https://roundranking.com/ranking/world-university-rankings.html#world-2023
Çağdaş Sanatın Sahtekârlığı, Avelina Lesper, Tellekt, 2022.
https://www.donanimhaber.com/yazarlar-chatgpt-ye-telif-hakki-davasi-acti--165635
