Fritz Lang bir filminin setinde heyecanlanıyor. Çekim sırasında sandalyesiyle hareket edip öne, daha öne ilerliyor. Sonunda yönetmenin yanlışlıkla sandalyesiyle kadraja girdiğini fark eden kameraman: “Bu sahnede rolünüz yok Bay Lang” diyor. Gülüşüyorlar…

Zamanda çınlayan çığlıklar
Gün batımında yürüyüşe çıkan Norveçli ressam Edvard Munch batan güneşin aniden bulutları “kan kırmızısına” boyadığını gördüğünde “doğadan yükselen sonsuz bir çığlık” hissetti. İnsanın kaygısını sembolize ettiği düşünülen ıstırap çeken yüzlü “Çığlık” tablosunu Munch çizdiğinde tarih 1893’tü. İkinci Dünya Savaşı’ndan sonra ise gelmiş geçmiş en iyi savaş karşıtı oyunlardan biri olan Bertolt Brecht’in yazdığı Cesaret Ana ve Çocukları oyununda “Cesaret Ana” rolünü oynayan Helene Weigel sahnede çığlığın beklendiği anda öyle bir çığlık atamadı ki sessizliği ile insanları Munch’ın “Çığlık” tablosundan daha fazla etkiledi. Tarih 11 Ocak 1949’du.


"Metropolis" filminden devasa bir sahne 

Birinci Dünya Savaşı sonrasında Almanya’da Dışavurumcu sinema akımı ortaya çıktı. Karanlık ve karamsar olan bu akım, İkinci Dünya Savaşı yıllarına ulaştı. Almanya’da Nazilerin iktidara gelmesi ve birçok Alman sinemacının Hollywood’a göç etmesiyle Amerika’ya taşındı. Dünyanın düpedüz gerçek ve adil olmayan bir döneminde, gerçekçi olmayan ama gerçeği işaret eden görüntüleriyle dışavurumcu yönetmenler yıkıma uğramış bir toplumun attığı çığlığı gösterdiler. Bu yönetmenlerden biri de Fritz Lang idi. “100 Büyük Yönetmen Sineması” retrospektifinde hazırladığım dosyaların sekizinci sırasında Fritz Lang var. Karabasan çöktüğünde çığlık atmak ister ya insan ne kıpırdayabilir ne de ses çıkartabilir. Zaman zaman bu çığlık, bir resim, bir fotoğraf, bir müzik, bir oyun ya da bir film olur da tüm zamanlarda çınlar ya! İşte öyle! İyi seyirler.


"M" filminde oyuncu Peter Lorre

Alman dışavurumculuğundan ana akım Amerikan sinemasına
Friedrich Anton Christian Lang 5 Aralık 1890’da Yahudi bir anneden Viyana’da doğuyor. Fritz Lang 10 yaşına geldiğinde annesi Katolikliğe geçiyor. Babası Mimar. Fritz, Viyana’da mimarlık ve resim eğitimi alıyor. Eğitimini daha sonra Paris ve Münih sanat akademilerinde sürdürüyor. I. Dünya Savaşına gönüllü katılıyor ve yaralanıyor. Viyana’ya dönüyor ve film senaryoları yazmaya başladığında UFA stüdyolarında çalışmaya başlıyor. Alman dışavurumcu sinemasının yükseldiği süreçte bu akımın en önemli yönetmenlerinden biri haline geliyor. 1922’de “Dr. Mabuse, der Spieler”i çekiyor. İnsanları hipnoz ederek suç işleyen cani Dr. Mabuse’un hikâyesini anlatan bu psikolojik gerilim filmi, dışavurumcu sinemanın en önemli eserlerinden biri oluyor ve yönetmenin toplumsal sorunlara olan duyarlılığını gösteriyor. 1924’de Alman halk destanı “Die Niebulungen”i ve 1927’de bilimkurgu türünün ilk örneklerinden sayılan Metropolis’i yönetiyor. Gelecekteki bir şehirde insanların yaşamından kesitler sunan Metropolis filminin başarısı ve dikkate değer konusu, yükselişte olan Nazi hareketinin de ilgisini çekiyor.


“Dr. Mabuse, der Spieler”

Dr. Mabuse ve Metropolis filmlerine duydukları hayranlıktan ötürü Naziler Fritz Lang’a Devlet Sinema Müdürlüğünü öneriyorlar. Yönetmen Lang bu öneriyi reddediyor ve Fransa’ya kaçıyor. Karısı ve senarist ortağı Thea von Harbou, ondan boşanarak Nazi Partisine katılıyor. 1931 yılında M (Fritz Lang’s M) filmini çekiyor. M filmi Fritz Lang’in ilk sesli film çalışması ve kara film türünün en iyi örneklerinden sayılıyor. Eleştirmenlerce M filminin Nazilerin iktidara gelmesi öncesi Alman toplumunun sokakta yaşadığı gerginliği ustalıkla yansıttığına inanılıyor. Fritz Lang 1932’de Das Testament des Dr. Mabuse (Dr. Mabuse'ın Vasiyeti) filmini çekiyor. Film Nazi propaganda bakanı Joseph Goebbels tarafından yasaklanıyor.

Monokl takan yönetmen
Fritz Lang, monokl taktığı için yaşadığı dönemde ürkütücü bulunuyor. Bir süre sonra monoklu bir göz bandıyla tamamladığında ise onu uğursuz olarak niteleyenler bile oluyor.

Lang Fransa’dan sonra Amerika’ya geçiyor ve MGM stüdyolarında çalışmaya başlıyor. Genel olarak Yahudi sürgünler tarafından Hollywood’a ithal edilen Alman dışavurumculuğu, ana akım Amerikan sinemasına kalıcı etkiler bırakıyor. Lang, 1936 yılında maden işçilerinin dünyasında geçen Fury (Öfke)’yi çekiyor. 1937’de You Only Live Once (Günahsız Katiller) filmini, 1940’da The Return of The Frank James (Frank James’in Dönüşü) 1941’de Western Union (Çöl Devleri) filmini çekiyor. 1942’de senaryosunu Bertolt Brecht ile birlikte yazdıkları Hangman Also Die (Cellatlar da Ölür) filmini çeken Lang, 1950’ler boyunca Hollywood’da çalışma zorlukları yaşıyor. Almanya’ya dönen yönetmen son Dr. Mabuse filmini 1960 yılında Almanya’da çekiyor. 1976 yılında Hollywood’da ölene kadar son yıllarını Amerika’da gözleri görmez bir şekilde geçiriyor.


Son filmi "The Thousand Eyes of Dr. Mabuse"

Erken sinemanın en büyük yönetmenlerinden biri
Bilimkurgu sinemasının en başarılı ilk örneklerini veren yönetmen olarak da sinema tarihine geçen Fritz Lang, özellikle Metropolis ve M filmiyle dönemin dayattıklarını zorluyor. Yönetmen, sessiz filmdeki başarısını sesli filmlerde de tekrarlıyor. Nazi Almanya’sından kaçan yönetmen Fritz Lang, tıpkı diğer yönetmenler gibi Hollywood’un şekillenmesinde önemli rol oynuyor. Klasik film dönemine nüfuz eden dışavurumcu bir karanlık ve alaycılık aşılayan yönetmen Fritz Lang’ın etkileri II. Dünya Savaşı sona erdikten sonra bile uzun süre yankılanıyor. Halen Yahudi yönetmenler tarafından oluşturulan kültürel refleksler günümüzde de biçimlenmesini sürdürüyor. Sine/Yorum’dan dostlukla.

Fritz Lang Filmleri
The Half-Caste/1919
Master of Love/1919
The Spiders, Part 1: The Golden Lake/1919
Madame Butterfly/1919
The Plague in Florence/1919
The Spiders, Part 2: The Diamond Ship/1920
The Wandering Image/1920
Between Two Worlds/1921
Four Around a Woman/1921
Dr. Mabuse, der Spieler - Ein Bild der Zeit/1922
Nibelungen: Siegfried, Die/1924
Nibelungen: Kriemhilds Rache, Die/1924
Metropolis/1927
The Spy/1928
Girl in the Moon/1929
M/1931
Dr. Mabuses Testament/1933
Liliom/1934
Fury/1936
You Only Live Once/1937
You and Me/1938
The Return of Frank James/1940
Man Hunt/1941
Western Union/1941
Hangmen Also Die/1943
Ministry of Fear/1944
The Woman in the Window/1945
Scarlet Street/1945
Cloak and Dagger/1946
Secret Beyond the Door/1948
House by the River/1950
American Guerrilla in the Philippines/1950
Rancho Notorious/1952
Clash by Night/1952
The Big Heat/1953
The Blue Gardenia/1953
Human Desire/1954
Moonfleet/1955
While the City Sleeps/1956
Beyond a Reasonable Doubt/1956
The Tiger of Eschnapur/1959
The Indian Tomb/1959
Journey to the Lost City/1959
The Thousand Eyes of Dr. Mabuse/1960