2022 Nobel Ödülleri

Her sene Ekim ayında Nobel komiteleri toplanır ve altı dalda yapılan çığır açıcı katkılar için kimlere Nobel Ödülü verileceğini kararlaştırır. Bu dallar; ekonomi, barış, edebiyat, kimya, fizik, fizyoloji / tıp alanlarıdır. Kazananlar, çok prestijli bir ödülün yanı sıra ödül başına 10 milyon İsveç kronu (bu sene, yaklaşık 900 bin dolar) sahibi olurlar.
Alfred Nobel, dinamitin icadıyla tanınan bir bilim adamı ve sanayiciydi. Dinamitin insanlığın yararına kullanılmasını istiyordu, icadının ne denli kötüye kullanıldığını gördüğünde kahroldu. 1896’da ölürken tüm servetini insanlığın yararına yapılacak çalışmaların ödüllendirilmesi amacıyla bağışladı. Nobel Ödülleri 1901 yılından beri, Alfred Nobel’in vasiyetnamesi ile uyumlu şekilde dağıtılmaktadır.
Nobel Ekonomi Ödülü aslında teknik olarak bir Nobel Ödülü değildir. İsveç Merkez Bankası Sveriges Riksbank’ın 300’üncü yıldönümü olan 1968 yılında, banka tarafından kurulmuş ve finanse edilmiştir ve ilk kez 1969 yılında verilmiştir. İsmi teknik olarak “Alfred Nobel anısına verilen Sveriges Riksbank İktisadi Bilimler Ödülü”dür, ama pratik uygulamasına bakılırsa, bir Nobel Ödülüdür.

1901’deki başlangıcından bu yana, Nobel Ödüllerinin verilemediği zamanlar olmuş; bunların çoğu I. ve II. Dünya Savaşları sırasındadır.
Ödül şimdiye kadar iki kere reddedilmiş. 1964 Nobel Edebiyat Ödülü’nü kazanan Jean-Paul Sartre, hiçbir resmî ödülü kabul etmediği için bu ödülü de kabul etmemiş. 1973’te de Nobel Barış Ödülü, Vietnam’da barış sağlamak konusundaki gayretleri için Vietnam’dan Le Duc Tho ve Amerika’dan Henry Kissinger’a verilmiş. Le Duc Tho, barışın henüz sağlanmadığı ve Vietnam’ın durumunun ödül almayı gerektirmeyecek kadar kötü olduğu gerekçesiyle ödülü reddetmiş. Henry Kissinger da ödül parasını bağışlamış, törene gelmemiş ve sonradan madalyasını geri vermeyi önermiş. (Kissinger şimdi Latin Amerika’daki bazı savaş suçlarıyla anılıyor, bu da durumu ilginç yapıyor.)
Korona pandemisi zamanında Nobel Ödül Törenleri yapılamadı. 2020 ve 2021’de pek çok etkinlik iptal edildi, bir kısmı da dijital olarak gerçekleşti. Bu sebeple, bu sene Aralık ayında Stokholm’de yapılacak olan törene, geçmiş iki senenin Nobel kazananları da davet ediliyor.

Eski ABD Merkez Bankası başkanı Ben Bernanke

Peki bu sene, Nobel Ödülleri hangi sebeplerle kimlere verildi?
2022 yılı Nobel Ekonomi Ödülü
Bu yılın Nobel Ekonomi Ödülünü, üç Amerikalı ekonomist paylaştı: Eski ABD Merkez Bankası başkanı Ben Bernanke, Chicago Üniversitesinden Douglas W. Diamond ve St. Louis’teki Washington Üniversitesinden Philip H. Dybvig. Üç iktisatçının ana çalışması, bilhassa finansal krizler sırasında bankaların ekonomideki rolünü anlamaya ve banka iflaslarının krizleri nasıl büyüttüğünü anlamaya yönelikti. Ben Shalom Bernanke, Yahudi kökenli bir ekonomist, finansçı ve politikacı. ABD’de dev yatırım bankası Lehman Brothers’ın iflası sırasında FED başkanıydı. O dönem Lehman Brothers’ı kurtarmanın bir yolu olmadığını düşünüyordu. (Belki de şimdi biraz farklı düşünüyordur.) Nobel çalışması, batmakta olan bankaları desteklemenin, daha derin bir ekonomik krizi nasıl önleyebileceğine dikkat çekiyor. Zira, mevduat sahiplerinin paralarını çekmek için bankalara hücum etmeleri, finansal kuruluşların çöküşünü hızlandırıyor.



Nobel Barış Ödülü kazananlardan Belaruslu aktivist Ales Bialiatski, hapiste bulunuyor

2022 yılının Nobel Barış Ödülü
Bu yılın Nobel Barış Ödülünü Belaruslu insan hakları savunucusu Ales Bialiatski, Rus insan hakları örgütü “Memorial” ve Ukraynalı insan hakları örgütü “Center for Civil Liberties” aldı. Akademi tarafından yapılan açıklamada “Barış Ödülü sahipleri kendi ülkelerinde sivil toplumu temsil ediyor. Uzun yıllardır temel hakları korumak için çalışıyorlar. Savaşı, suçu, insan hakları ihlallerini ve görevin kötüye kullanılmasını belgelemek için olağanüstü bir çaba gösterdiler” denildi.
Rus insan hakları örgütü Memorial, 2021’de Rusya tarafından kapatılmıştı. Barış Ödülü tam da Putin’in yetmişinci doğum gününde verildi: Putin’in kapattırdığı bir Rus insan hakları örgütüne, savaş suçlarını belgeleyen Ukraynalı bir insan hakları grubuna ve müttefiki Lukashenko’nun hapse attığı Belaruslu bir insan hakları aktivistine!..

Bialiatski, 2011- 2014 yılları arasında vergi kaçakçılığından hapse atılmıştı. Daha sonra iddia konusu paraların insan hakları için harcandığını ispat ederek çıktı. Haziran 2021’de arkadaşlarıyla beraber yeniden tutuklandı. Bialiatski, 7 Ekim 2022 itibariyle hâlâ hapisteydi. Bu arada Rusya’da, yetkililerin Memorial grubunun eski binalarına el koymak için dilekçe verdiği bir dava da sürüyor.


Annie Ernaux

2022 yılının Nobel Edebiyat Ödülü
Bu yılın Nobel Edebiyat Ödülünü Fransız yazar Annie Ernaux aldı. Ödülün Ernaux’a verilme gerekçesi, “kişisel hafıza ve sosyal eşitsizliği inceleyen yarı otobiyografik kitaplarındaki cesaret ve objektif duyarlılık” olarak açıklandı. İsveç kanalı STV’ye konuşan Ernaux, Nobel Edebiyat Ödülü kazanan ilk Fransız kadın olmanın büyük bir sorumluluk olduğunu söyledi.
Yazarın “Babamın Yeri”, “Boş Dolaplar”, “Seneler”, “Yalın Tutku”, “Kürtaj” gibi bazı eserleri Türkçeye de çevrilmiş bulunuyor.
2006 yılında, Türkiye’den Orhan Pamuk, Nobel Edebiyat Ödülüne layık görülmüştü. O sırada 54 yaşındaydı, bu ödülü kazanan en genç edebiyatçılardan biri olmuştu. Kitapları altmış üç dile tercüme edildi, yüzden fazla ülkede yayımlandı ve 13 milyon baskı yaptı. 2006 yılında Time dergisi tarafından dünyanın en etkili 100 kişisi arasına seçilen Pamuk, Nobel Ödülüne lâyık görülen ilk Türkiye Cumhuriyeti vatandaşı olmuştu.

2022 yılının Nobel Kimya Ödülü
Bu yılın Nobel Kimya Ödülünü 2000’den beri ayrı ayrı, benzer konular üstünde çalışan üç bilim insanı paylaştı: ABD’den Carolyn R. Bertozzi, Danimarka’dan Morten Meldal, ve yine ABD’den K. Barry Sharpless. Üçü de moleküllerin bir araya gelerek yeni bileşikler oluşturmasına izin veren ve hücre biyolojisi hakkında fikir veren reaksiyonlar keşfetmişler. Nobel Akademisi yapılan basın açıklamasında, bu üç bilim insanının click kimyasının temelini attıklarını ve bioortogonal kimyanın gelişimini sağladıklarını söylemiş. Bulunan reaksiyonlar hücrenin olağan kimyasını bozmadan meydana geliyormuş ve birçok uygulamanın yanı sıra hedefe odaklı kanser tedavilerine katkı sağlıyorlarmış.


Nobel Kimya Ödülü üç bilim insanına paylaştırıldı

Dr. Bertozzi, Kimya Nobeli kazanan sekizinci kadın, Dr. Sharpless ise iki Nobel kazanan beşinci bilim adamı.
1901’den beri verilmekte olan Nobel Kimya Ödülünü, 2015’te Türk bilim insanı Prof. Dr. Aziz Sancar kazanmıştı. 1946’da Mardin’in Savur ilçesinde dünyaya gelen Aziz Sancar, 1997 yılından beri ABD’deki Kuzey Karolina Üniversitesi’nde görev yapmaktadır. Son 20 yıldır DNA onarımının pek çok parçasının tanımlanmasında kullanılan biyokimyasal yaklaşımlardaki öncülüğü ile tanınır. Sancar, hücrelerin, hasar gören DNA’yı nasıl onardığını ve genetik bilgisini nasıl koruduğunu haritalandıran araştırmaları nedeniyle 2015’te Nobel Kimya Ödülünü kazanmaya layık görülmüştü. Aziz Sancar’ın geliştirip ismini koyduğu bazı kimya terimleri Oxford Üniversitesi Biyokimya ve Moleküler Biyoloji Sözlüğü’ne girmiştir.

2022 yılının Nobel Fizik Ödülü
Bu yılın Nobel Fizik Ödülünü, kuantum mekaniği konusundaki çalışmalarından ötürü Fransız Alain Aspect, Amerikalı teorik ve deneysel fizikçi John F. Clauser ve Avusturyalı kuantum fizikçisi Anton Zeilinger kazandı. Ödül; “dolanık fotonlarla ilgili deneyler, Bell eşitsizliklerinin bozulduğunun gösterilmesi ve kuantum enformasyon biliminde öncülükleri” nedeniyle verilmiş. Yaptıkları mekanik deneyler; hesaplama ve kriptografide (şifreleme bilimi) hızla gelişen yeni uygulamaların temeli olacakmış. Nobel komitesi, bu bilim adamlarının çalışmalarının, kuantum ölçümlerini yorumlama biçimimizin temelini sarstığını söylemiş.

Prof. Dr. Mehmet Somel ve Füsun Özer

2022 yılının Fizyoloji / Tıp ödülü
Bu yılın Nobel Fizyoloji / Tıp Ödülünü insanın evrimi üzerine yaptığı keşifler nedeniyle İsveçli genetikçi Svante Pääbo aldı.
Pääbo ve ekibinin çalışmaları arkeolojik ve paleontolojik kazılardan elde edilen hominidleri yani insanımsı türleri (Neandertaller, Denisovanlar vs.) inceleyerek genomlarının ortaya çıkarılmasını içeriyor. Böylece modern insan türünün genomu ve evrimi de daha detaylı aydınlatılmış olunuyor. Bazı kişiler bu Nobel Ödülünün, Covid veya kanserle ilgili çalışmalar yapan tıp araştırmacılarına verileceğini bekliyorlardı, ödülün bir paleogenetikçiye verilmesine şaşırdılar. Ancak, uzak atalarımızı ve genetik yapımızı anlamak, modern insan sağlığını açıklamak için de yardımcı oluyor; hatta bulaşıcı hastalıklar ve Covid söz konusu olduğunda bile...
Antik DNA, insanlar dahil tüm canlıların tarihine ışık tutan yeni ve nefes kesici bir alan. Türkiye’de de ODTÜ ve Hacettepe’de bulunan antik DNA laboratuvarlarında, özellikle Anadolu’nun geçmişine yönelik çalışmalar gerçekleştiriliyor. 2012 yılında Prof. Dr. İnci Togan, ODTÜ’de, Türkiye’nin ilk antik DNA laboratuvarını kurdu. Türkiye’nin antik DNA çalışmalarında en önde gelen kişi de yine ODTÜ Biyoloji Bilimleri Bölümü’nden Prof. Dr. Mehmet Somel. Kendisi NEOGENE projesiyle Çatalhöyük çalışmalarında da yer aldı. “Bu tip çalışmalarda eğer insan analiz edecek iseniz antropoloji bölümüyle yakın ilişki kurmanın faydası oluyor. Bu, çok önemli. Hacettepe Üniversitesi’nde yapılan da bu zaten. Antropoloji bölümü bünyesinde kuruldu oradaki antik DNA laboratuvarı” diye açıklıyor Türkiye’de yapılan çalışmaları.

Kaynaklar:
https://www.entrepreneur.com/business-news/who-are-the-2022-nobel-prize-winners-meet-the-recipients/436810
https://kisadalga.net/haber/detay/2022-nobel-ekonomi-odulu-ben-bernanke-philip-dybvig-ve-douglas-diamonda-verildi_43571
https://www.reuters.com/world/winners-2022-nobel-prizes-2022-10-10/
https://www.bloomberght.com/2022-nobel-baris-odulu-sahibini-buldu-2316727
https://edition.cnn.com/world/live-news/nobel-peace-prize-2022-updates-intl/index.html
https://tr.euronews.com/2022/10/04/2022-nobel-fizik-odulunu-uc-bilim-insani-kazandi
https://www.aa.com.tr/tr/bilim-teknoloji/2022-nobel-kimya-odulunu-uc-bilim-insani-kazandi/2703107
https://www.bilimma.com/2022-nobel-fizyoloji-veya-tip-odulu-kazanani-svante-paabo/
https://www.nytimes.com/article/nobel-prizes-2022.html
https://arkeofili.com/nobel-tip-odulunu-insan-kokeni-arastirmacisi-kazandi/
https://www.bilimma.com/mehmet-somel-ile-antik-dna-uzerine/
https://en.wikipedia.org/wiki/Main_Page
https://www.nobelprize.org/prizes/facts/nobel-prize-facts/