Paralimpik Oyunlar - Nasıl başladı? Biz neredeyiz?

Olimpiyat Oyunlarının Antik Yunan Dönemine kadar uzanan tarihçesini az çok biliyoruz. Homeros’un İlyada’sında, Vergilius’un Aeneis’inde tiyatrolar, şarkılar ve şiirlerle bir araya gelinip spor faaliyetleri ve etkinlikler yapıldığı anlatılıyor. Dünya ülkelerinin en iyi sporcularını bir araya getiren Olimpiyatlar, tarihte ilk başladığında sadece koşu yarışından ibaretti. Mitolojiye göre Zeus’u eğlendirmek için başlayan yarışlarda amaç, rekabet ederken bir yandan da sporcuların ne kadar başarılı olabileceğini ölçmekti. M.Ö 776 yılında, şimdi Yunanistan topraklarında bulunan Mora Yarımadasında, Olympia’da düzenlenen koşu yarışı, ilk Olimpiyat Oyunu olarak kabul ediliyor.
Ancak neredeyse Olimpiyatlar kadar geniş çapta düzenlenen ve dünyanın dört bir noktasından sporcuların katıldığı bir organizasyon daha var: Paralimpik Oyunlar.
Paralimpik deyince insanın aklına parapleji yani omurilik felci geliyor, zaten ilk sporcular da paraplejikmiş. Ama kelimenin kökeni farklı. “Paralimpik” kelimesi Yunanca “yanında / yanı sıra” anlamına gelen “para” ve Olimpiyat kelimesinin de kökeninde olan “Olympic” kelimelerinden türemiş. Engelli kişilerin topluma kazandırılması için II. Dünya Savaşı’nın sonrasında başlatılan küçük bir organizasyonun bugüne gelme hikâyesi hakkında bir şey bilmiyordum. Seyrettiğim bir film ufkumu açtı. Paralimpik Oyunların tarihine daha yakından baktım.

“En İyiler” - The Best of Men
Seyrettiğim filmin ismi “En İyiler” - The Best of Men, 2012. Paralimpik Oyunların ilk nerede, nasıl çıktığını öğreniyoruz bu filmde. Yer İngiltere. II. Dünya Savaşı sırasında yaralanmış omurilik felçlisi olan askerler, üstü açık tabutlarla Stoke şehrinde bir hastaneye getiriyorlar. Gözden çıkarılmış durumdalar; yataklarında öylece yatıyorlar; bari acı çekmeden ölsünler diye sürekli verilen morfin yüzünden uyukluyorlar. Sonra, Almanya’dan kaçmış Yahudi doktor Ludwig Guttmann hastanede çalışmaya başlıyor. Önceleri komik aksanı, ilginç fikirleri yüzünden ciddiye alınmıyor. Ancak kendisi tam yetkili, ayrıca son derece ilkeli ve bilgili bir doktor. Morfin vermeyi bıraktırıyor, tabutları kırdırıyor, hastalara moral vermeye çalışıyor, iki saatte bir onları döndürerek yatak yaralarının oluşmasına engel oluyor. Yetkililerle uğraşıp savaşarak hastalara tekerlekli sandalyeler getirtiyor. “Hadi oyun uyduralım, bu adamları hayata bağlayalım, üst taraf kaslarını geliştirelim, spor yaptıralım, ok attıralım, basket oynatalım...” derken dorukta bir yerde film bitiyor, Paralimpik Oyunlarla ilgili bilgiler aktarılıyor ve sımsıcak duygularla doluyorsunuz. Sonu söylenince bütün filmi anlatmışım gibi oldu. Öyle değil, seyredin, hastaları görün, durumlarını ve sorunlarını anlayın, ne olmuş, nasıl topluma entegre olmuşlar... Sanat yönünden çok ahım şahım bir film değil ama seyrettikten sonra insan kendisini ruhsal açıdan zenginleşmiş hissediyor, bu da değerli…

Dr. Guttmann Tel-Aviv’de, 1968 Yaz Oyunlarında Tony South’a altın madalya takdim ediyor

Engellileri hayata kazandıran Dr. Ludwig Guttmann
Guttmann, bugün Polonya’da bulunan Toszek kasabasında doğmuş. O zaman orası Almanya’ymış. Henüz gencecik bir delikanlı iken, gönüllü çalıştığı bir hastanede ilk kez omurgası kırık, felçli bir hasta ile karşılaşmış. Bir kömür işçisi olan hasta, maalesef enfeksiyon sonucu ölmüş. Guttmann o hastayı hiç unutmamış. Nörolog olmuş ve özellikle omurga kırıkları konusunda uzmanlaşmış. Naziler, başa gelip doktorluğunu kısıtladıktan sonra bile, hizmetlerinden faydalanmak istemişler. Portekizli diktatör António de Oliveira Salazar’ın bir arkadaşını ameliyat etmek üzere onu, ailesiyle beraber Portekiz’e göndermişler (1939). Guttmann Portekiz’e Londra üzerinden gidecekmiş, bunun yerine bir İngiliz organizasyonunun yardımıyla Londra’da kalmış. 1943’te İngiliz Hükümeti, Guttmann’ı Stoke Mandeville Hastanesinde görevlendirmiş. İşte, değişimi başlatan da bu olmuş. Guttmann, felçli askerlerin topluma kazandırılması için bir yarışma projesi başlatmış. 1952’de Hollanda’nın katılımıyla proje uluslararası bir boyut kazanmış.

Rusya tarafından basılan “Spor Efsaneleri” pul serisinde, 2013 yılında Ludwig Guttmann yer aldı

Hayatı boyunca engelliler için çalışan Ludwig Guttmann, 1961’de daha sonra İngiliz Engelli Spor Federasyonu olarak bilinecek olan İngiliz Engelli Spor Birliği’ni kurmuş. Aynı yıl, Parapleji Uluslararası Tıbbi Toplumu’nun açılış başkanı olmuş ve 1970 yılına kadar da başkanlığını yapmış. Engelli kişileri hayata kazandırmaktaki başarıları sebebiyle 1966’da Kraliçe II. Elizabeth tarafından Şövalyelik unvanı ile onurlandırılmış.

Paralimpik Oyunlar
İlk Paralimpik Oyunlar 1960’da Roma’da, Olimpiyat Oyunlarının hemen ardından düzenlendi. 23 ülkeden 400 engelli atlet yarıştı. Tıpkı Olimpiyat Oyunları gibi dört yılda bir yapılan Paralimpik Oyunlara 1964’te Tokyo (Japonya), 1968’de Tel Aviv (İsrail), 1972’de Heidelberg (Almanya) ev sahipliği yaptı. Sonrasında 1976’da Toronto’da (Kanada) görme engelli ve ampüte atletler, 1980’de Arnhem’de (Hollanda) ise serebral palsili atletler Paralimpik Oyunların parçası oldu.
Olimpiyatlar gibi paralimpik oyunlar da yaz ve kış olarak ikiye ayrılıyor. Branşların yaz ve kış ayrımı olimpiyatlardakine benziyor. İlk paralimpik kış oyunları 1976’da gerçekleştirildi.



Zihinsel engelli sporcular için ulusal yarışmalar, 1960’lı yıllarda çeşitli ülkelerde düzenlenmeye başlandı. Ancak onlar için bir federasyon kurulması 1986 yılını buldu. Bu örgütün çatısı altındaki zihinsel engelli sporcular bir müddet Paralimpik Oyunlara katıldılar.

Paralimpik Oyunlarda doping iddiaları
2000 yılında Sydney’de (Avustralya) gerçekleşen Paralimpik Oyunlarda türlü doping iddiaları gündeme gelmiş ve akıl almaz bir hile girişimi yaşanmış. Hile girişimine imza atan ülke İspanya idi. İspanya adına Paralimpik Oyunlarda ter döken zihinsel engelliler basketbol takımı, Rusya karşısındaki galibiyeti ile altın madalyaya ulaştığında herkes coşkuyla alkışlamıştı. Ancak İspanyol oyuncuların ikisi hariç hepsinin IQ seviyeleri 75’in üstündeydi, yani zihinsel engelli değillerdi. Bu durumu ortaya Carlos Ribagorda adlı gizli çalışan bir gazeteci çıkardı. Madalya töreninden birkaç hafta sonra İspanya’nın çok okunan iş dünyası dergisi Capital’de yayımlanan haber herkesi şoke etti. Dergiye göre, takımın üyeleri müsabakalardan önce zihinsel engelli olduklarını teyit eden tıbbi testlerden geçirilmemişlerdi. Üstelik Sydney’e gittiklerinde durum değişmemiş, kimse engellilik durumlarını sorgulamamıştı. İspanya Zihinsel Engelliler Spor Federasyonu’nun, bilinçli olarak engelli olmayan sporcuları takımlara aldığını öne süren Ribagorda, “Amaç daha fazla madalya ve daha fazla sponsorluk” ifadelerini kullanmıştı.
Skandal yaşandıktan sonra 2004’te Atina’da (Yunanistan) ve 2008’de Pekin’de (Çin) Zihinsel Engelliler Kategorisi tamamen kaldırıldı. Dünyanın dört bir yanında Paralimpik Oyunlara hazırlanan sporcuların kariyerleri yerle bir oldu. Kategori bazı dallarda 2012 Londra (İngiltere) Oyunları itibariyle yeniden yürürlüğe alındıysa da bir daha eski seviyeye ulaşılması mümkün olmadı.
Paralimpik Oyunlar, dünyada pek çok ülkede insanların engellilere bakış açısını değiştirmiş ve engellilerin yaşamını kolaylaştırmış. Örneğin, 2008 Pekin Paralimpik Oyunları öncesinde, ev sahibi ülke olan Çin, engellilerin hayatını kolaylaştıracak yeni kanunları yürürlüğe koymuş, ülke çapında 14 bin tesisi ve 60 turistik destinasyonu engelliler için uygun hâle getirmek üzere milyonlarca dolar harcamış. Benzer şekilde 2010 Vancouver (Kanada) Paralimpik Oyunları öncesinde binalar, kaldırımlar ve kamusal alanlar engelliler için daha erişilebilir hâle getirilmiş. Ayrıca yarışmaları izleyen çocukların engelli kişilere karşı davranışlarının iyileştiği, işverenlerin ise engelli insanları işe almaktaki tereddütlerinin azaldığı ve işe alma isteklerinin arttığı gözlenmiş.

Rekortmen atletimiz Nazmiye Muratlı

Peki, Türkiye’nin Paralimpik Oyunlarda durumu nasıl?
İlk olarak 1992 Barcelona Paralimpik Yaz Oyunlarına, yüzme branşında Mehmet Gürkan ile katılıyoruz. 1996’yı es geçiyoruz. 2000’de yine yüzme ile varız. 2004’te Atina Paralimpik Oyunlara 8 sporcu ile katılıyoruz. Bu oyunlarda atıcılıkta Muharrem Korhan Yamaç ile ilk altın madalyamızı alıyoruz. 2008 Pekin Paralimpik Oyunlarına 16 sporcu ile katılıyoruz. Okçuluk branşında kadınlarda altın madalya alıyoruz. 2012 Londra Paralimpik Oyunlarında kafilede 67 sporcu var ve pek çok branşta yarışıyoruz; 10 madalya ile dönüyoruz. Milli haltercimiz Nazmiye Muratlı oyunlarda Dünya ve Paralimpik rekoru kırarak altın madalya kazanıyor, kapanış töreninde de Türk bayrağını taşıyor. 2014 yılında, başlamasından 38 sene sonra ilk kez Kış Paralimpik Oyunlarına katılıyoruz (Soçi - Rusya). 2016 Rio Paralimpik Yaz Oyunlarına (Brezilya) 81 sporcu ile katılıyoruz. Takım sporlarındaki ilk altın madalyamızı kadın Golbol / Goalball (görme engelliler için bir top oyunu) takımımız alıyor. Üstelik, üst üste ikinci kere Paralimpik altın madalyası alan haltercimiz Nazmiye Muratlı, oyunlarda üst üste şampiyon olan ilk millî sporcu ünvanını da alıyor, gururlanıyoruz. Japonya’nın Tokyo kentinde 2021’de düzenlenen ve 162 ülkeden 4403 sporcunun katıldığı Yaz Oyunlarına da 87 sporcu ile katılıp, 15 madalya ile dönüyoruz.

Paralimpik yüzücümüz Sümeyye Boyacı

Birkaç sporcumuzdan da bahsetmek istiyorum
Altın madalyalı yüzücümüz Sümeyye Boyacı, kariyeri ile rol model olmaya aday. Sümeyye Boyacı, akvaryumda gördüğü balıkların kolları olmadan yüzebilmelerinden etkilenerek, 2008’de yüzmeye başlamış. “Kollarım olmayabilir, benim kanatlarım var” diyor.

Golbol, benim bu araştırmayı yaparken keşfettiğim bir takım sporu. Sadece görme engelliler oynuyor, adil bir yarış olması için oyuncular maçta opak göz bantları takıyorlar. Takımlar altışar kişi. Oyuncular kalelerini savunmak için elleri ve dizleri üzerinde duruyorlar. Millî Takımımız bu sporda fırtınalar estiriyor, özellikle de takım kaptanımız Sevda Altunoluk. Rio 2016 ve Tokyo 2020 Şampiyonluğuna bir de dünya şampiyonluğu eklemiş durumdayız.


Paralimpik Oyunlar, Tokyo 2020, Golbol takımımız ve Sevda Altunoluk, ABD’yi 9-2 yenerek altın madalya kazandı

Bazı verilere göre, Türkiye nüfusunun yüzde 12 civarı şu veya bu şekilde engelli. Haziran 2023’te Para Masa Tenisi takımımız Çekya’dan 14 madalya ile döndü; 2 Temmuz 2023’te Para Taekwondo takımımız Fransa’dan Avrupa Şampiyonu olarak döndü. (Bu yazıyı yazdığım an itibariyle Filenin Sultanları - A Milli Kadın Voleybol takımımız ABD’de destan yazdı, Milletler Ligi finalinde şampiyon oldu. Darısı Para takımlarımızın başına.)
Elbette ki, her engelli birey sporcu olamaz, ancak sponsor bulunursa, devlet destek verirse başarılı olunuyor. Engelli insanların yaşamlarını kolaylaştırmak ve potansiyellerini gerçekleştirmelerini sağlamak açısından, önlerindeki engellerin kâğıt üstünde değil, gerçekten kalkmasını diliyorum.

Kaynaklar:
https://en.wikipedia.org/wiki/Paralympic_Games
https://en.wikipedia.org/wiki/Ludwig_Guttmann
https://www.webtekno.com/paralimpik-oyunlari-tarihcesi-h124573.html
https://bilimteknik.tubitak.gov.tr/pdf/eylul-2008
(Bilim ve Teknik Dergisi Eylül 2008 sayısı - “Olimpiyatlar Bitti, Paralimpik Oyunlar Başlıyor”)
https://www.oggusto.com/spor/olimpiyat-oyunlarinin-tarihi
https://www.hurriyet.com.tr/dunya/izleri-21-yilda-silinmedi-spor-tarihinin-en-acimasiz-hilesi-ve-film-gibi-bir-hikaye-41898920
https://www.cp24.com/2010-paralympics-about-changing-minds-not-capturing-hearts-1.491717
https://www.trtspor.com.tr/haber/diger-sporlar/olimpiyat-oyunlari/infografik-turkiyenin-paralimpik-oyunlari-karnesi-239144.html/amp
https://medium.com/@TurkParalimpik/t%C3%BCrkiyenin-paralimpik-oyunlar-karnesi-c3454512946b
http://www.tmpk.org.tr/