“Kardeşimin koruyucusuyum…”

Arnavut kökenli bir “Uluslararası Dürüst”ten¹ küçük torununa ulaşan erdemli yaşam düsturu: “Kardeşimin koruyucusuyum…”

Geride bıraktığımız Nisan ayının ikinci yarısında, bir akşamüstü… Tel Aviv-İstanbul seferini yapacak olan uçakta eşimle yerlerimize oturmamızdan az sonra, yanımızdaki koltuğa, bizlere hitaben İngilizce “Merhaba” diyen, 30’lu yaşlarının sonlarında diye tahmin ettiğim genç bir adam oturdu. Az sonra elindeki kitabı açıp okumaya başladı. Komşumuza bitişik koltukta oturan eşim, genç adamın İsrailli yazar Meir Shalev’in “A Pigeon and A Boy” (Bir Güvercin ve Bir Çocuk) isimli kitabını okumakta olduğunu bana fısıldadığında, ikimiz de şaşkındık! Benim yeni bitirdiğim ve çok etkilendiğim, eşimin de o an okumakta olduğu kitabın, henüz tanışmadığımız komşumuz tarafından da tercih edilmiş olması, doğrusu ilginç bir tesadüftü… Tahmin edeceğiniz üzere, sohbet yakın zamanda kaybettiğimiz Meir Shalev’den açıldı; sonra da bambaşka bir yöne evrildi. (Neredeyse tüm kitaplarını okuduğum bu yazarı tanımış olmamı, Şalom Gazetesi’nin -her ay sabırsızlıkla yolunu gözlediğim- Ladino eki “El Amaneser”deki, “Avram Mizrahi” imzalı bir yazıya borçluyum.) Yanımızdaki koltuğu şereflendirmiş olan bu genç adam, Holokost anıt müzesi Yad Vaşem’in tanıdığı Arnavut kökenli “Uluslararası Dürüst” Arsllan Mustafa Rezniqi’nin küçük torunu Lekë Rezniqi’ydi (okunuşu “Lek Rezniçi”). Hayatımda bu kadar kısa süren bir dönüş yolculuğu hatırlamıyorum! Türkiye’den ortak bir tanıdığımız da çıktı: değerli dostum Metin Delevi… İstanbul üzerinden ülkesi Kosova’ya hareket edecek olan Lekë ile bir hatıra fotoğrafı çektirdik ve bir Zoom görüşmesi için sözleştik…

Lekë Rezniqi ve Lolita Nahmias Haleva (Nisan 2023)

Sevgili Lekë, okurlarımıza kendini tanıtır mısın…
İsmim Lekë Rezniqi. Kosova Cumhuriyeti’nin başkenti Priştina’da doğdum ve büyüdüm. Gazeteciyim; aynı zamanda Kosova-İsrail Dostluk Derneği’nin yöneticisiyim. İsrail’in Hayfa Üniversitesi’nde, Holokost Çalışmaları yüksek lisans programını tamamladım. Holokost esnasında Yahudileri kurtarmaya yönelik çabaları nedeniyle, Yad Vaşem’in “Uluslararası Dürüst” olarak tanıdığı ilk Kosovalı Arnavut olan Arsllan Mustafa Rezniqi’nin küçük torunuyum. Büyük dedem pek çok Yahudi aileyi kurtardı; ancak savaş sonrası koşullar ve Balkanlar’daki jeopolitik değişiklikler nedeniyle, şu ana kadar yalnızca birkaç hayatta kalana ulaşabildik. Bir Uluslararası Dürüst’ün küçük torunu olarak, tarihle çok ilgiliyim.

Savaştan önce ailen nerede yaşıyordu? Büyük büyükbabanı, Yahudilere yardım elini uzatmaya yönelten olaylar nasıl gelişti?
Ailem Kosova’nın batısında küçük bir kasaba olan Deçan’da yaşıyordu. Büyük büyükbabam Arsllan Rezniqi, Balkanlardaki diğer ülkelerle tahıl ve sebze-meyve ticareti yapan bir tüccardı. Yerel üreticilerden satın aldığı ürünleri, ağırlıklı olarak Üsküp ve Selanik’teki, çoğu Yahudi olan tüccarlara satmaktaydı. 1930’lu yıllardan söz ediyorum. Vaziyet değişmeye ve Yahudiler açısından riskli olmaya başladığı zaman, Üsküp’teki Yahudi aileler büyük büyükbabamdan yardım talebinde bulundular.

---
Mucizeleri gizli kalmış bir vaha: Arnavutluk
1930’lu yılların başlarında, Arnavutluk’ta yaklaşık 200 Yahudi yaşamaktaydı. II. Dünya Savaşının bitiminde ise (1945), Arnavutluk sınırlarında yaşayan Yahudi sayısı neredeyse 2.000’e ulaşmıştı. Bu bağlamda Arnavutluk, örneğin Bulgaristan’dan keskin bir çizgi ile ayrılmaktadır: Vatandaşı olan Yahudileri sınır dışı etmemiş olan Bulgaristan, buna karşılık işgali altındaki Yunanistan ve Yugoslavya topraklarında yaşayan, sayıca 11.000’in üzerindeki Yahudiyi Nazilere teslim etmiştir. Arnavut halkı ise, vatandaşı olsun olmasın, hiç bir Yahudiyi ele vermemiştir. Arnavutların, Batı Avrupa’da yüzyıllardır kurumsallaşmış olan antisemitizmden uzak kalmış olmaları nedenlerden biri olsa da, birincil unsur, “Kanun” olarak tanımladıkları, örf, adet ve yaşam biçimlerini belirleyen kurallar bütününün temelini oluşturan “Besa”dır, yani onur yemini, şeref sözü… “Besa” vermiş olan bir Arnavut, hayatı tehlikede olan, kendisine sığınmış bir insanı, kendisinin veya ailesinin hayatı pahasına korur.
Arnavutların Holokost esnasında Yahudileri kurtarmaya yönelik çabaları, 1990 yılında Joe DioGuardi (Arnavut kökenli; dönemin ABD Kongre eski üyesi) ve Tom Lantos’un (Macaristan doğumlu Holokost kurtulanı; dönemin ABD Kongre üyesi) Arnavutluk’a yaptıkları bir ziyaret sonucunda ortaya çıktı. DioGuardi ve Lantos, 50 yıldan bu yana Arnavutluk’a giren ilk ABD’li yetkililerdi. Arnavutluk’un son komünist lideri Ramiz Alia, o güne kadar gün ışığına çıkmamış devlet arşivini, iki ziyaretçinin görüşüne açtı. Söz konusu arşiv, yüzlerce haber kupürünün yanı sıra, II. Dünya Savaşı sonrası Yahudilerin Arnavut kurtarıcılarına gönderdikleri ve devletin ilgili kişilere iletmeyip dosyaladığı mektupları içermekteydi. DioGuardi tarafından Yad Vaşem’e iletilen belgelerin gerçek oldukları, bu kurumca doğrulandı.
5 maddede Arnavut şeref sözü “BESA”
  Tanrı huzurunda herkes eşittir.
  Bir ev, sahibinden önce Tanrı’nın ve misafirindir.
  Bir Arnavut, gündüz ve gece her saatte, bir misafiri ekmek, tuz ve açık bir kalple kabul etmeye hazırdır.
  Bir Arnavut, misafirinin onurunu, kendi hayatını tehlikeye atmak pahasına korur.
  Bir Arnavut babasına, kardeşine veya varisi olmayan bir akrabasına karşı işlenen suçu affedebilir, ancak misafirine karşı işlenen suçu affetmez.
---

Abravanel ve Rezniqi aileleri (1957)

---
Abravanel-Levy-Rezniqi aileleri: Örnek bir vefa öyküsü…
İkinci Dünya Savaşı sırasında, Üsküp’te (Makedonya) yerleşik Dr. Haim Abravanel, Yugoslav ordusunda görevlendirilmişti. Askeri birliğinin Kosova'da konuşlandığı dönemde, bir tifo salgını baş gösterdi. Dr. Abravanel, aralarında Arnavut Müslüman Rezniqi aile üyelerinin de bulunduğu hastaları tedavi etmek üzere görevlendirildi. Tifoya yakalanmış olan tek oğlu Mustafa'yı, isabetli tedavisiyle ölümün kıyısından döndüren Dr. Abravanel’e minnettar kalan Arsllan Mustafa (“Arsllan”) Rezniqi, takip eden dönemde doktorla temasını sürdürdü.


Dr. Haim Abravanel ve torunu Rachel Shelly Levy

1941 yılı Nisan ayında, Almanların Yugoslavya'yı işgal etmeleri sonucu ülke bölündü ve Kosova, Alman askeri yönetimi altındaki Sırbistan'ın bir parçası oldu. İşgalin ardından, Abravanel'in askeri birliği Almanlar tarafından esir alındı. Doktorun esir kampında tutulduğunu öğrenen Arsllan Rezniqi, ona yardım etmenin yollarını araştırmaya başladı. Rezniqi ve oğlu Mustafa, üzerlerinde geleneksel Arnavut kıyafetleri ile esir kampına sızmayı başardılar. Yahudi mahkûmların tutulduğu bölüme ulaştılar; Dr. Abravanel’i buldular ve yanlarında getirdikleri Arnavut giysileri sayesinde, onlarla birlikte kamptan çıkmasını sağladılar. Dr. Abravanel Üsküp'teki ailesinin yanına dönebilene kadar, Rezniqi ailesinin evinde misafir edildi. Evine dönüş için uygun şartlar oluştuğunda, Arsllan Rezniqi güvende olduğundan emin olmak için kendisine eşlik etti. Berta ve Dr. Haim Abravanel, çocukları ile birlikte ölüm kamplarına gönderilmeden hayatta kalmayı başarmış olmakla birlikte, tüm ebeveynlerini ve her iki taraftan altışar kardeş ile onların aile üyelerinin tamamını Holokost’ta yitirdiler.
Savaştan sonra Dr. Abravanel, Yahudi cemaati tümüyle yok edilmiş olan Manastır'daki hastanenin yöneticisi olarak görevlendirildi. Abravanel’lerin torunu Rachel, Rezniqi ailesiyle Manastır'daki Abravanel evinde bir araya gelişlerini hâlâ sevgiyle hatırlıyor. Sofranın, anneannesi Berta’nın özenle hazırladığı yemeklerle donatıldığı bu ziyaretler, unutulmaz anılar olarak hafızasına kazındı. Ancak, 1963 Üsküp depreminde bir kez daha büyük bir trajedi yaşayan Abravanel ailesinin Manastır’daki yaşamı, bir anda son buldu: kızları Reni Abravanel Levy, oğulları Nissim Abravanel ve damatları Dr. Salvator Levy’yi depremde kaybeden Berta ve Dr. Haim Abravanel, o gece onlarla birlikte olması sayesinde hayatta kalmış olan 7 yaşındaki torunları Rachel Shelly Levy ile beraber İsrail'e göç ettiler.



Çocukluğundan itibaren dedesinin Arsllan Rezniqi tarafından kurtarılışını ve diğer aile öykülerini dinlemiş olan İsrail vatandaşı Dr. Rachel Shelly Levy Drummer, anneanne ve dedesinin 1980’li yıllarda vefatlarının ardından Makedonya'ya giderek aile geçmişini araştırmaya başladı. Levy Drummer’ın 2007 yılında Yad Vaşem'e yaptığı başvuru sonucunda, Arsllan Mustafa Rezniqi 12 Şubat 2008'de Uluslararası Dürüst olarak tanındı.
---

Kaç kişiden söz ediyoruz?
Doğruyu söylemek gerekirse, kimliklerini ismen belirleyemediğim için, kişi sayısı telaffuz etmekten imtina ediyorum. Öte yandan, büyükbabam Mustafa (büyük büyükbabam Arsllan’ın tek oğlu) bir noktada evde 42 kişi olduğundan söz etmişti. Eğer bu kişilerin isimlerine ulaşabilirsem, o zaman rakam telaffuz edebilirim. Büyük büyükbabam geniş toprakları olmakla birlikte, mütevazı bir eve sahipti, çünkü ailesi pek büyük değildi. İkisi kız, üç çocuk babasıydı. Gelen kişi sayısı arttıkça, büyük büyükbabamın iş ortakları kendisine, arazisinde ayrı bir ev inşa etmesi için ödünç para verdiler. Yahudi aileler, bu yeni inşa edilecek evde yaşayacaklardı. Ev inşa edildi ve aileler neredeyse bir yıl süresince o evde yaşadılar. Zaten güçlü olan dostluk bağları, bu süreçte iyice pekişti.

Bu arada ailemizde nesilden nesile aktarılan hoş bir anı vardır: O yıl büyükbabam Mustafa evlenecekti. Geleneklerimize göre, düğünde gelinin “alaturka” bir gelinlik giymesi gerekiyordu. Ancak evimizdeki Yahudi hanımefendilerden bir tanesi, Bayan Estera Natan (Rafael Natan’ın eşi; Solomon Konforti’nin kız kardeşi), Üsküp’te çok ünlü bir terziydi. Bayan Natan şöyle dedi: “Siz gelenekleriniz neyi gerektiriyorsa onu yapın; ama ben geline bir gelinlik dikeceğim…” Gelinlik elimizde değil; ama bu gelinlikle çekilmiş bir düğün fotoğrafı mevcut: Babaannem Sutkiya, üzerinde Bayan Natan’ın diktiği gelinlikle… Bu, iki aile arasındaki ilişkinin nasıl gelişip güçlendiğinin bir göstergesi… Yahudi aileler bundan sonra bir noktada [Kosova’dan] Arnavutluk’a -daha önce kurtarılmış bir ailenin yanına- gitmeye karar verip, Rezniqi’lerin yanından ayrıldılar.

Hanuka töreni şeref konuğu Lekë Rezniqi (2019, Montevideo/Uruguay)

Konforti-Natan-Kohen ailelerinin Arnavutluk’a geçmelerinin akabinde, Arnavutluk’un komünist olması, sınırların kapanması ve tüm dış bağlantıların kesilmesi ile birlikte, bu ailelerle iletişimi ne yazık ki kaybettik. O yüzden [sonradan] öğrendiklerimiz, önce İtalya’ya, oradan da Güney Amerika’ya gittikleriyle sınırlı… Uzun yıllar sonra, ben kendileriyle tekrar iletişim kurdum. Onları Buenos Aires’te buldum ve ziyaretlerine gittim. Bu ziyaret, Yad Vaşem’in kararından sonra gerçekleşti.

Sevgili Lekë, verdiğin bilgiler için çok teşekkür ederim.
Asıl ben teşekkür ederim…

Dipnot:
1) İbranice: Hasidei ummot ha’olam (Dünya uluslarının dürüst insanları). İsrail Devleti'nin, Holokost esnasında Yahudileri kurtarmak için hayatını tehlikeye atmış olan, Yahudi olmayan kişilere verdiği onursal paye.

Kaynakça:
Cloyes DioGuardi, S. (2006). “Jewish Survival in Albania & the Ethics of Besa.” Congress Monthly c/o American Jewish Congress, (Ocak/Şubat).
Sarner, H. (1997). Rescue in Albania. Cathedral City, CA: Brunswick Press.
“Rezniqi Arslan.” File Number: M.31.2/11265.
https://collections.yadvashem.org/en/righteous/6360449
Arben, C., Margjeka, M. (2015, Ekim) “Kanun of Lekë Dukagjini – Customary Law of Northern Albania.” European Scientific Journal.
https://core.ac.uk/download/pdf/328025156.pdf
Tarablus, S. N. (2020, Ocak). “Eşsiz Arnavut Kurtarıcılar.” Şalom Dergi. https://dergi.salom.com.tr/haber-182-essiz__arnavut_kurtaricilar.html