Doğuştan muhalif Noam Chomsky

Chomsky, Batılı kapitalist ülkelerde demokrasi olmadığı görüşündedir, çünkü gerçek bir demokraside her vatandaşın ekonomi politikasında söz hakkı vardır ve ne yazık ki bunun pratikte herhangi bir uygulaması yoktur. Bu durumu farklı bir yöne çevirecek değişim, ancak sorunun farkında olan geniş yığınların daha adil bir çözüm için örgütlenmesiyle sağlanabilir. Aydınlara düşense iktidardan uzak durmak, egemen ideolojinin yalanlarını teşhir etmek, hükümet icraatlarının nedenlerini ve amaçlarını tahlil etmektir.

Avram Noam Chomsky, 1928’de Philadelphia’da doğdu. Babası İbranice öğretmeniydi, çocukken dile merak saran Chomsky, 12 yaşında babasıyla İbranice çalışmaya başladı. Öğrencilerin ilgi ve yeteneklerinin teşvik edildiği bir deneme ilkokulunda okudu. 10 yaşındayken, okul gazetesine yazdığı yazının konusu, İspanya İç Savaşı sırasında Barselona’nın düşmesi ve faşizmin Avrupa’daki yükselişiydi. 13 yaşında kendi başına New York turları atarken kitapçılara girip çıkıyor ve işçi sınıfıyla tanışıyordu. Daha sonra edineceği politik görüşü oluşturan, bu ilişkilerden öğrendiği şu gerçekti: Başkalarıyla temasa geçen, özgür ve yaratıcı bir zeminde yaşayabilen tüm insanlar, politik ve ekonomik konularda kendi bakış açılarını geliştirebilirler. İnsanlar, içinde yaşadıkları toplumun karar mekanizmalarına katılmalıdır. Siyasi uygulamaların niteliğinin ve hizmet ettiği amaçların sorgulanması, her namuslu bir insan için elzemdir. Artı, akılcılık sınavından geçemeyen dinî, ekonomik veya politik her tür otorite gayrı meşrudur.

Chomsky 1960’lı yıllardan itibaren politik görüşlerini ifade etmeye başladı. 1964’te ABD’nin Vietnam müdahalesine karşı çıktı. 1970 ve 80’lerde, Ortadoğu meselesinde ABD-İsrail işbirliğini ve saldırganlığını, ABD’nin Latin Amerika’daki egemenlik politikasını tahlil eden eserler yayımladı.

Üniversitede Arapçayı öğrendi, matematik, mantık ve felsefe çalıştı. Tezinde, etkilendiği dilbilimci Zellig Harris’in metodunu değiştirerek İbraniceye uyguladı. Gramerin pratikte pek çok şekilde kullanılabileceğini görüp nasıl basitleştirilebileceğinin metodunu geliştirmeye çalıştı, bunun için de genelleştirilebilecek gramer kurallarını inceledi.

Pennsylvania Üniversitesi’nden sonra Harvard’a geçti. MIT’de hocalık yaparken 20. yüzyılın en önemli çalışmalarından olan ve Time tarafından kurgusal olmayan en önemli 100 kitap arasında sayılan Sentaktik Yapılar’ı (Syntactic Structures) yazdı. Çıkar çıkmaz, kitabı, dilbilimdeki Kopernik devrimi diye adlandıranlar oldu. Chomsky burada sentaksın (cümle yapıları üzerine çalışma) semantikten (anlam çalışması) bağımsız ele alınabileceği tartışmasını açıyordu, gramer açısından doğru ama anlamsız cümleler kurulabilirdi: “Colorless green ideas sleep furiously (Renksiz yeşil fikirler kızgın uyur)” gibi… Sınırlı kurallardan sınırsız sayıda cümle çıkarmak olan dil üretiminin merkezine sentaksı koydu. Anlam ve gramer bağlantısı “eksik”, “hatalı” ve “belirsiz”di. Dilbilime uygulanabilecek hassas ve kesin bir formülasyon geliştirme üzerinde duruyor, grameri, dilde bütün cümleleri üretebilecek bir alet gibi görüyordu. Dilbilimcinin amacı, gramerin ötesinde ki soyut kavramı bulmasına yarayacak genel bir metot geliştirmekti.

Farklı alanlardaki etkileri

Chomsky’nin insan doğası ve bilgiyi nasıl işlediğimiz gibi meseleleri tartışmaya açan fikirleri, psikoloji, felsefe ve bilişsel bilim alanlarında da önemli etkiler yarattı. Tüm dünyada çocukların benzer bir şekilde dil öğrendiğini, öğrenirken de benzer hatalar yaptıklarını tespit etmişti. Bebekler dil bilerek dünyaya gelmiyor, ama dil öğrenme yetisiyle doğuyorlardı. Dilbiliminde dilbilimsel zekâ olarak da tanımlanan bu tezleri, psikologlar sonradan farklı alanlarda uygulamaya koydular ve geliştirdiler.

Chomsky’nin, davranışçı modelin tersine, insanların, sentaktik ve semantik bileşenleri zihinlerinde ayrı ayrı kurarak dil ürettikleri savı psikolojiyi etkiledi. Gramer, zihindeki psikolinguistik gerçeklikle tutarlı soyut bir tasvirdi. Kitabı, dil felsefecileri ve dilbilimciler arasında bir diyalogu ateşlemişti. Psikolojiyi etkilediği gibi felsefeye de, dilin doğuştan geldiği ve sözdizimsel kurallarla yönetildiği görüşüyle yeni bir bakış kazandırdı. Felsefeciler, anlamı konuşmayla birleştiren zihinsel kurallar fikrini ikna edici buldular.

Sosyalizm ve anarşizme kayan siyasî eğilimini kendi deyişiyle radikal New York Yahudi cemaatine borçlu.

Bilgisayar bilimine de ilham verdi

Chomsky’nin matematiksel dil modellemeleri bilgisayar bilimine de ilham verdi ve bilgisayarlardaki biçimsel dil teorisine (formal languages) katkıda bulundu. 2011’deki çalışmalarda beynin bazı bölgelerinin sentaktik bilgiyi soyut bir şekilde işlediği görüldü; bu alanlar beynin semantik bilgi işleyen bölgelerinden ayrıydı. Onun kitabından çok sonra, 2015’te bilgiyi işlerken beynin hiyerarşik bir yapı kullandığı anlaşıldı. İnsan beyni duyduklarını üç bileşen halinde takip ediyordu. Dilsel yapıların hiyerarşisindeki gibi; kelime, sözcük grubu ve -aynı anda- cümle… Sentetik Yapılar’daki hipoteze benzer şekilde… İşaretlerle gösterilen gramer sisteminde, Chomsky doğal dilleri giderek kompleksleşen 4 şekilde sıraladı. Başka disiplinlere da kaynak olan bu sınıflama Chomsky hiyerarşisi olarak anılır.

Beynimizi daha fazla yakmadan asıl ün yaptığı konulara girelim.

Dünya nasıl bir yer olacak?

Chomsky zekâ yükseldikçe, türün varlığını sürdürme kapasitesinin azaldığı görüşünde. Bakteriler, ne olursa olsun uyum sağlıyor ve mutasyona uğruyor, dolayısıyla yok olmuyorlar. Mesela biyolojik başarı gösteren türlerden böceklerin sabit yerleri var. Dünya değişirken onlar yuvalarında üremeye devam edebiliyor. Zekâ küpü insanlarsa kısa vadede nakde çeviremedikleri her şeyi yok ederek, kendilerine rağmen doludizgin ilerleyen ve belki de kendi sonlarını getirecek bir hayat formu kurmuşlar.

Teknolojinin ilerlemesiyle iktidarların toplum üzerindeki kontrolü, George Orwell’in distopik öngörülerini bile aşmış, insanlar denetime gönüllü teslim olmuşlardır. Chomsky’ye göre toplumun hangi modele doğru ilerlediği, Çin’de uygulanan “sosyal kredi” sisteminde görülebilir: Mesela kırmızıda karşıya geçerseniz puan kaybeder, yaşlı birinin torbalarını taşırsanız puan kazanırsınız. Buzdolabından diş fırçanıza kadar her şey, yani “eşyaların interneti” (internet of things) teknolojisiyle hakkınızda bilgi toplar, sonraki adımınızı tahmin eder ve size tavsiyelerde bulunur. Sosyal medyada bıraktığınız izlerle, kredi kartınızdan yaptığınız harcamalarla hakkınızda tonlarca bilgi birikir: Sokakta öylesine yürürken, Çin yemeği ısmarladığınız telefonunuzda beliren bir reklam, sizi 100 metre sonraki Çin lokantasından haberdar eder. Sigorta şirketinin, trafik kurallarını ihlal ettiğiniz için priminizi yükselteceği mesajı son model cebinizde çın çın öter. Bundan sonraki aşama, sigorta şirketinin taksitlerini hâlâ ödediğiniz arabanızı uzaktan kilitlemesidir belki de…

Çalışanlara çip takma

Günümüzde çalışanlara çip takma meselesi teşvik ediliyor. Bu aynı zamanda sizi kontrol ediyor, belli bir zaman çizelgesine göre hareket ediyorsanız ve bir arkadaşla selamlaşmak için durursanız ihtar alıyorsunuz. UPS (United Parcel Service), kamyon şoförlerini böyle denetliyor ve artık daha az şoförle daha çok paket taşıdığını iddia ediyor. Ken Loach’un Üzgünüz, Size Ulaşamadık filmi tam da bunu anlatıyor: Maksimum müşteri memnuniyetinin, minimum çalışan hakları ve giderek fakirleşen orta sınıfa mal olduğu…

Puanlama sisteminin, insanları “iyi bireyler” haline getireceğini düşünen iyimserler çıkabilir. Ancak ABD’de, arabadaki bzuk işaret lambasının renginiz siyahsa sizi hapishaneye kadar götürebileceği ve benzeri milyonlarca örnek var. Puanları “belirli” limitin altındaki insanların kredi alamayabileceği, iş bulamayabileceği, yeterince “iyi” kalamayanların sosyal devlet kavramını unutmuş bir dünyada kolayca kriminalize olabileceği, göz ardı edilebilecek bir öngörü sayılmaz.

Kendisi nasıl biri…

Chomsky anti militarist ve Amerika karşıtı tutumuyla dünyadaki kıyımı, insan hakları ihlallerini, küreselleşmenin insani maliyetini gözler önüne sermekten vazgeçmiyor. Politik görüşünü ders yaptığı sınıfın dışında tutacak kadar vicdanlı olduğunu söyleyen Chomsky, ünüyle ilgilenmiyor; kendini entelektüel donanımını işinde kullanan bir işçi olarak görüyor. Modern sanata, müziğe pek ilgisi yok. Akademik toplantılardaki meslektaşlarına değil, aktivistlere konuşma yapmayı tercih ediyor ve onun fikirlerine katılmayanları aşağılamaktan çekinmiyor.

Arundhati Roy onu zamanımızın en büyük, en radikal toplumsal düşünürü ilan ederken, Edward Said için Chomsky adaletsiz güce ve yarattığı hezeyana meydan okuyan figürlerin başında… Srebrenika katliamını soykırım olarak nitelendirmediği için eleştirilmiş. Der Spiegel onu, anti Amerikan nefretinin Ayetullahı diye adlandırmış. David Horowitz hain demiş. İsrail’e yönelttiği eleştiriler nedeniyle antisemit addedilmiş. Holokost’u reddedenlerin ifade özgürlüğünü savunması insanları çıldırtmış. Gazeteci Jonathan Kay onu Amerikan başkanının her dediğine karşı çıkan saplantılı bir Amerikan karşıtı diye niteliyor. Antikapitalistlerin gurusu olduğu söyleniyor. 2020’de Birleşik Arap Emirliği’nde, Abu Dabi’deki bir festivalde bazı yazarlarla birlikte insan hakları aktivisti Ahmed Mansoor’a özgürlük için bir yazı kaleme almış. Yolu buraya da düşmüş; Chomsky Barış İçin Akademisyenler’in “Bu Suça Ortak Olmayacağız” bildirisinin imzacılarından. 

Dilbilim alanındaki çalışmalarından çok, siyasi sistem eleştirileriyle kimi zaman dikkatleri kimi zaman okları üzerine çeken Chomsky, medyanın manipülatif rolünü en sert eleştirenlerden biri... Aldığı ödüllerin ve yazdığı kitapların sayısı o kadar çok ki, merak eden kaynaklardan okuyabilir. Listenin başında 1970’te Times’ın onu 20. yüzyılı inşa edenlerden biri ilan etmesi; sonda aktör Viggo Mortensen ve gitarist Buckethead’in 2003 tarihli albümlerini ona ithaf etmeleri var.

Kışkırtıcı politik görüşleri olmasaydı, muhtemelen dilbilime katkılarıyla onu sadece akademisyenler tanıyacaktı. Chomsky ne kendisinden nefret edenlerin kinlerinden etkilenip geri adım atan ne de sevenlerin iltifatlarıyla kanat takıp uçan birine benziyor. Ondan öğrenecek pek çok şey olmalı.

Kaynak: