Birleşmiş Milletler 2014 verilerine göre, yasal bir kimliğe sahip olmayan, hiçbir ülkenin kabul etmediği 10 milyon insan var ve üçte biri çocuk. Vatansızlara eğitim, sağlık, yasal çalışma ve seyahat hakkı çoğu kez tanınmıyor. Bir devleti olan insanların ayrıcalık gibi algılamadığı sıradan şeyler, onlara hayal…
Vatansızlığın nadir bir durum olmadığını, dünyanın insanlara kötü sürprizler sunmak konusundaki cömertliğini göstermek için birkaç veri sıralayalım: Avrupa’da konuşulan 90 dilden 37’si ulusal dil, geri kalan 53 dil ise “haymatlos dili”... Nepal’de yüz binlerce vatansız olduğu tahmin ediliyor. Tayland’da kimlik belgesi verilmeyen 500.000’den fazla insan kamu hizmetlerinden faydalanamıyor. Rusya’da tahmini 178.000, Fildişi Sahili’nde 700.000 vatansız yaşamakta…

İşin hukuki tarafı
İnsanlar, genellikle ebeveynleri ya da doğdukları ülke vasıtasıyla vatandaşlık elde etse de bazen kişinin vatandaşlık için başvuruda bulunması gerekebilir. Kimileri vatansız dünyaya gelir; kimileri sonradan olur. Belirli etnik - dinî gruplara, farklı cinsel yönelimleri olanlara karşı yapılan ayrımcılık, yeni bir devlet kurulması, devletlerarası toprak değişimleri veya kanunlardaki boşluklar gibi pek çok nedenle insanlar vatansız kalabilir.  Vatandaşlık iptalini belirleyen kanunlar doğru uygulanmayabilir, keyfi bir şekilde uygulanabilir, çocuğun ebeveyninin kimliği bilinmeyebilir…


Avrupalı Romanlar en ağır ayrımcılığa uğrayan gruplardan biri

Bir başka bir etken, kişilerin doğdukları ülkeden taşınmasıdır. Doğum ve aile üzerinden vatandaşlık hakkı veren ülkelerde doğan bir çocuk, vatansız kalma riskiyle karşılaşabilir. Ayrıca kimlerin doğum yoluyla çocuklarına vatandaşlık kazandırabileceğini düzenleyen kurallar, bazen ayrımcıdır. Bazı ülkeler, belirli ırk ve etnik kökenden insanlara hak tanır. 27 ülke doğumla vatandaşlığa izin vermemektedir.
Yeni devletlerin ortaya çıkması ve sınırlardaki değişiklikler sonucunda da bazı gruplar vatansız kalabilir; etnik, ırksal ve dini azınlıklar ülkeleriyle bağlantılarını kanıtlamakta zorluk yaşayabilir. Tabiiyet, o uyruğa sahip kişi üzerinden elde ediliyorsa, vatansızlık, gelecek nesillere aktarılır. Bazı ülkelerde uzun süre yurt dışında yaşayanlar tabiiyetlerini kaybedebilir.

Vatansızlar her yerde
Myanmar/Bangladeş: Budist çoğunluklu Myanmar, 1982’de Müslüman ve Güney Asya kökenli Rohingyaların çoğunu vatandaşlıktan çıkardı. Komşu Bangladeş’te yaklaşık 900.000 Rohingyalı yaşamakta…
Fildişi Sahili: Fildişi Sahili’nde yaşayan 692.000 vatansızın çoğu, 20. yüzyılda kahve ve pamuk tarlalarında çalışmaya gelen Burkina Faso, Mali ve Ganalı göçmenler. Nüfusun en az dörtte birinin yabancı kökenli olduğu tahmin ediliyor.
Tayland: Myanmar ve Laos sınırındaki dağlık bölgede yaşayan Yao, Hmong, Karen kabileleri ve Andaman kıyısındaki yarı göçebe Deniz Çingeneleri dahil, Tayland’da yaklaşık 479.000 kişi vatansız.
Estonya/Letonya: Sovyetler Birliği dağıldığında birçok etnik Rus, yeni Baltık devletlerinde kalmış ve vatansız olarak tanımlanmıştı. Letonya’da 225.000 ve Estonya’da 78.000 vatansız Rus yaşıyor.

Suriye: Savaştan kaçıp Lübnan ve Ürdün’e sığınan Suriyeli mülteci kadınlardan doğan bebeklerin vatansız kalması söz konusu. 1962’de, İnsan Hakları İzleme Örgütünün bölgeyi “Araplaştırma” planının bir parçası olarak tanımladığı bir politika izleyen Suriye, kuzeydoğudaki birçok Kürdü vatandaşlıktan çıkardı. İç savaştan önce, Suriye’de tahminen 300.000 vatansız Kürt vardı. 2011 ayaklanmasının ardından Beşar Esad Kürtlere vatandaşlık sözü verdi. BM verileri, vatansız sayısının 160.000’e düştüğünü gösteriyor.
Kuveyt: Göçebe Bedevilerin soyundan gelenler, Arapçada “vatansız” anlamında “Bidoon” olarak biliniyor. BM verilerine göre Kuveyt’te yaşayan yaklaşık 92.000 Bidoon, ücretsiz eğitim ve sağlık hizmetinden faydalanamıyor, birçok işte çalışamıyor.
Nepal: Nepal tersini iddia etse de, uzmanlar muhtemelen yüz binlerce vatansız olduğunu söylüyor. Sorun, yabancılarla evli kadınların çocuklarının vatandaşlığa kabul edilmemesinden kaynaklanıyor. 1990’larda Bhutan tarafından sınır dışı edilen vatansız bir nüfus da var.
Dominik Cumhuriyeti: 2013’te yasadışı göçü engellemeyi amaçlayan bir yasa değişikliğiyle, Dominik Cumhuriyeti’nde doğmuş, çoğu Haiti kökenli birçok insan va
tansız kaldı. BM verilerine göre 2015 yılında yaklaşık 134.000 vatansız vardı.
Irak: Irak’ta Bedeviler, Filistinliler ve Kürtlerin oluşturduğu yaklaşık 47.500 vatansız insan vardı. 1980’de Baas rejimi sırasında en az 150.000 Kürdün vatandaşlığı iptal edildi. Bir zaman sonra bazıları vatandaşlığa geri alındı.
Avrupa: Orta ve doğu Avrupa’da on binlerce vatansız Romanın yaşadığı düşünülüyor. Roman aileler genellikle doğumları kaydetmiyor, evleri gayri resmi olarak akrabalarına devretmeyi tercih ediyorlar. Kayıt altına alınamayan nüfus takip edilemiyor.
Kolombiya: Kolombiya’ya kaçan Venezüellalı ebeveynlerden doğan 25.000 kadar çocuk vatansız kalma riski altında, çocukların vatandaşlığa hak kazanabilmesi için en az bir Kolombiyalı ebeveyni olması gerekiyor.


Tarabya, Bischoff ailesi

Buralardan iki vatansız
Hitler yönetiminde, üniversitelerdeki Yahudi, komünist, sosyal demokrat akademisyenler işten atılmıştı. Resmi verilere göre, istifa edenlerle birlikte akademisyenlerin yüzde 20’si işini kaybetti. 901 akademisyen Hitler faşizminin kurbanı oldu, kimileri intihar etti. 1933-1945 arasında Almanya ve Avusturya’da vatandaşlıktan çıkartılan, sürülen veya başka nedenlerle vatansız kalan ağırlıklı olarak Yahudi insanlar Türkiye’ye sığındılar. Pasaportlarına “Haymatloz” damgası basılmıştı, böylece kavram Türkçeye aktarıldı, kelime zamanla “haymatlos” olarak kullanılmaya başlandı.
Cornelius Bischoff ve Philip Schwartz’ın hikâyeleri, Kemal Yalçın’ın Hitler döneminde Alman akademisyenlerin yaşadıklarını anlattığı Haymatlos ­­- Dünya Bizim Vatanımız kitabında yer alıyor. Bischoff, haymatlos Almanların en sonuncusuydu, 11 yaşında İstanbul’a gelmişti. Annesi Berta Abromoviç İstanbul Yahudilerindendi. Babası Eduard Bischoff Ankara’daki Eski TBMM Binasının çatısını onaran, Zonguldak Madenlerinin güvenlik sistemlerini yapan, Beykoz’daki petrol tanklarını inşa eden sendikacı bir dülgerdi. Cornelius Bischoff ailesiyle birlikte 1944-1946 yıllarında Çorum’a enterne edildi. Okula gitme imkânları yoktu, bir çanak yoğurt karşılığında her gün 12 mandanın pisliğini temizliyor, yemlerini veriyordu. Genç Bischoff Milli Eğitim Bakanı Hasan Ali Yücel’e bir mektup yazarak, “Ben haymatlosum. Okumak istiyorum. İstanbul’da dayımın yanında Avusturya Lisesi’nde okuyabilmem için lütfen bana izin verin!” ricasında bulundu. Devlet yasağına rağmen özel izinle İstanbul’a geldi, liseyi bitirip Hukuk Fakültesi’ne girdi. 1948’de Almanya’ya döndü. 1961’de Hamburg’da Almanya’nın ilk döner büfesini açtı. Yaşar Kemal’in romanlarını Almancaya çeviren Cornelius Bischoff’u, yazar “Almanların en Türkü, Türklerin en Almanı!” diye tanımlamıştı.


Philip Schwartz kendisi gibi Nazilerden kaçan 300 bilim insanının Türkiye’ye gelmesini sağlamıştı

Bir diğer vatansız, ünlü bir akademisyendi. 1933’te gelen Philip Schwartz, Türkiye’de kaldığı yıllarda, Patoloji Bölümü Başkanlığını yürüttü, Patolojik Anatomi Enstitüsü’nü kurdu, değerli hocalar yetiştirdi, pek çok bilimsel kitap ve makale yazdı, kitapları Türkçeye çevrildi. Otopsi, biyopsi, mikroskopi ve makroskopi alanlarına yenilikler getirdi. Aynı zamanda pedagog olan Schwartz, morfolojiye de hâkimdi. 1948’de İstanbul Üniversitesi’nde ordinaryüs profesörlüğe kadar yükseldi. Ek bilgi olarak verelim: “Ordinaryüs” unvanı 1960’ta kaldırılmış.
Andığımız isimler dışında, Türkiye’ye gelen akademisyen sayısı 500-600 arasındaydı. 100 kadar vatansız hoca İstanbul ve Ankara Üniversitelerinde büyük başarılara imza attı.

Başka hikâyeler
Başarılı, parlak insanlar muhtemelen haymatlos olmanın getirdiği kısıtlamalardan daha az etkilenirler. Her ülkede icra edilebilecek bir iş, saygı ya da hayranlık sağlayan bir ün gibi avantajlara sahip olmayanların önünde belirsiz bir gelecek, meşakkatli bir hayat uzanır. Dünyanın değişik bölgelerinden dört insan, istatistiklerin sakladığı trajediyi biraz anlamamızı sağlayabilir.


Malak: Dört yaşındaki Malak’ın hayatı, Saddam Hüseyin Kürtleri Irak vatandaşlığından çıkardığında değişti. 1980’de ailesi Irak’tan İran’a kaçtı. Saddam Hüseyin rejiminin devrilmesinin ardından Kürtlerin Irak vatandaşlığına yeniden geçmelerine yönelik reformlar yapıldı. Malak’ın durumu sitede yazmıyor.

Valentina: Letonya’nın Riga kentinden Valentina, ailesinin vatansız tek üyesi. SSCB zamanında kocasıyla, Letonya’ya taşınmışlar ve dört çocukları bu ülkenin vatandaşı olmuş. Valentina vatandaşlık almasını sağlayacak dil sınavına geçemeyeceğinden korktuğu için girmemiş.

Nusret: Nusret, Karadağ’da yaşıyor: “Kendimi karantinaya alınmış gibi hissediyorum. İnsanların beni tanıdığı yerlerde dolaşabilirim ama belgelerim olmadan hiçbir yere gidemem. Kosova’da hasta annemi ziyaret edemiyorum” diyor.

Mohamed: Mohamed, Fildişi Sahili’nde yaşıyor. Burkina Faso’da doğmuş, ailesi o küçükken ölünce amcasıyla Fildişi Sahili’ne gelmiş. Burkina Faso uyruğunu kanıtlayacak belgesi yok. Mohamed, köyünden ayrılamıyor. “Hasadımı satmak için komşu kasabalara gitmeye çalıştığımda, polis benden yıllık maaşımın yarısı olan 10.000 Batı Afrika frangı (20 ABD Doları) istiyor” diyor.


Avusturya hükümetinin Şehzade Necip Ertuğrul Efendiye verdiği Nansen pasaportu

Nansen pasaportu
Nansen pasaportu Birleşmiş Milletler pasaportu olarak da bilinir. Sovyetler, 1917 Ekim Devrimi’nden sonra ülkeden kaçanları vatandaşlıktan çıkarmıştı. 1922’de Milletler Cemiyeti, Norveçli diplomat Fridtjof Nansen’in girişimleri sonucu vatansız kişilere ve mültecilere özel bir pasaport verilmesini kararlaştırdı. 1933’teki düzenlemede, kapsamı Suriyeli Ermeni ve Türk mültecilerin yararlanacağı şekilde genişletildi. 1942’de, 52 ülke tarafından tanındı. Yaklaşık 450.000 Nansen pasaportu verildi. Organizasyon bu girişimiyle 1938’de Nobel Barış Ödülü aldı.


Rumen filozof Emil Cioran

Ünlü vatansızlar
Usame bin Ladin - Emil Cioran - Karl Marx - Albert Einstein - Anne Frank - Friedrich Nietzsche - Prens Nicholas Romanov - Aristotle Onassis

Kaynak:
https://t24.com.tr/haber/bmnin-10-milyon-vatansiz-birey-icin-cagrisi,273458
https://t24.com.tr/yazarlar/yusuf-nazim/vatansiz,30444
https://www.evrensel.net/yazi/78455/haymatlos-akademisyenler
https://www.evrensel.net/haber/356048/almanlarin-en-turku-turklerin-en-almani-bischoffu-kaybettik
https://www.unhcr.org/tr/vatansizligin-sonlandirilmasi
https://tarihdergi.com/vizesiz-dunya-hayaldi-sonunda-gercek-oldu/
https://tr.wikipedia.org/wiki/Nansen_pasaportu
https://www.unhcr.org/ibelong/statelessness-around-the-world/#:~:text=At%20least%2010%20million%20people%20in%20the%20world%20today%20are%20stateless. https://www.ekrembugraekinci.com/article/?ID=1280&size-pasaport-yok-
https://www.gazeteduvar.com.tr/yazarlar/2016/12/16/turkiyeye-bir-milli-utanc-seferberligi-gerekiyor